VOV4.K’ho - Tu\ do, uă suơn tam tòm [ơ tàm ală càr Tây Nguyên gam mu\t tàm kàl p^c plai tòm. Nam do, cau tam [ơ chờ hờp ngan tài tòm [ơ geh uă plai mờ geh gơguh khà priă. Tàm xã Ea Tar, kơnhoàl Cư\ Mgar, geh uă suơn kơphe tam bơrlu\ bal mờ tòm [ơ neh geh tơnhào niam mờ tơl tòm di gơlan tus 10 tơlăk priă.

Suơn kơphe ơnàng 1 lồ 2 sào bơh hìu nhă mò Vũ Thị Nữ, kis tàm [òn Kdok, xã Ea Tar, kơnhoàl Cư\ Mgar, càr Dak Lak gam hòn gơs niam tàm tiah tòm [ơ, tòm sầu riêng tìm kơl dìng. Kàl tơnhào kơphe pa do, suơn kơphe hìu mò geh 3 tấn nggùl, geh di pơgăp 150 tơlăk priă.

Pơn jăt mờ hơ\, hìu nhă mò tơnhào geh mờr 20 tấn plai sầu riêng, geh mờr 800 tơlăk priă. Den tu\ do, kung tàm bă suơn do sơl, 40 tòm [ơ tam bơrlu\ bal gam pơ jăt tai geh tơnhào mờr 400 tơlăk priă tai. Bè hơ\, tàm 1 bă ù 1 lồ 2 sào, 3 bơta phan tam neh ai hìu nhă mò in geh di pơgăp 1 tơmàn 350 tơlăk priă. Mò Nữ pà g^t, ờ hềt tus ngan p^c plai, cau tus blơi neh tus tơn tàm suơn blơi lài plai [ơ mờ p^c is:

- Tàm suơn ơnàng 1 lồ 2 sào, a` tam bơrlu\ bal 40 tòm [ơ. Tam tòm [ơ kờ` kơl dìng m[ur, tòm [ơ ờ di là bơcri uă priă lơh, mơya geh tơnhào uă ngan, bè 1 tòm [ơ hìu a` geh tơnhào 10 tơlăk priă. Rơlao mờ hơ\ tai, khà priă plai [ơ gam gơguh uă ngan…

Hìu ồng Phạm Văn Hải, kis tàm [òn 2, xã Ea Tar, kơnhoàl Cư\ Mgar kung gam p^c 25 tòm [ơ tam bơrlu\ bal tàm 7 sào kơphe. Plai [ơ Booth dờng niam, să rơm^t, bơkah hìu ồng Hải dê gam geh cau blơi kờ` ngan, blơi jơh tàm suơn.

Ồng Phạm Văn Hải pà g^t, nam 2008, tu\ tam tòm kờ` kơl dìng tơngai tàm suơn kơphe in, ồng neh tus Viện Khoa học kỷ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên kờ` rơwah sơntìl [ơ cèng tam. Tus tu\ do, suơn kơphe hìu nhă ồng dê neh geh tòm kơl dìng m[ur, lơh ram ù mờ geh cồng nha tơnhào.

Den tòm [ơ tơl kàl geh tai tơnhào rơlao 150 tơlăk priă, geh tu\ cồng nha tơnhào geh bơh plai [ơ gam uă rơlao mờ kơphe. Ồng Phạm Văn Hải đơs:

- Tòm [ơ geh gàr dà, kơl dìng tơngai, gàr niam tiah kis. Tàm mùl màl, pah nam tơnhào geh bơh tòm [ơ ai hìu nhă bol a` in niam ngan. Bè tu\ do, khà priă plai [ơ niam, kung geh rơlao 10 rơbô priă tàm 1 k^, tơl niam rài kis hìu nhă dê.

Tàm xã Ea Tar, kơnhoàl Cư\ Mgar, suơn kơphe hìu nhă lơi kung geh tam bơrlu\ bal tòm [ơ lơm. Geh hìu mìng tam 5 tòm tàm suơn kơphe bè hìu ồng Hoàng Xuân Vinh, kis tàm [òn 2, xã Ea Tar tàm kàl do kung geh di pơgăp 60 tơlăk priă.

Ồng Hoàng Xuân Vinh pà g^t, geh tu\ tòm [ơ kung gơbàn ờ uă bơta kòp, mơya ờ gơbàn jroă. Tu\ tam tàm bă ù ơnàng, làng bol geh bơto pơlam tơl kờ` pleh mờ hoàc huơr di lah tu, kòp lơh aniai gơbàn. Ồng Hoàng Xuân Vinh đơs:

- A` geh rơlao 3 sào ù, mìng tam kơphe, tiêu, [ơ, den tu\ do tàm 5 tòm [ơ, 1 tòm geh cồng nha tơnhào uă. Lài jơh tòm [ơ geh tìm m[ur phan tam tàm tiah in niam ngan, dơ\ 2, di lah pơndrờm bè broă lơh sa, mìng is tơl tòm, nam lơi bol a` kung tăc geh bơh 10 tus 13 tơlăk priă.

Tòm [ơ geh tam bơh nam 1985, tu\ do ờ hềt go\ bơta lơi gơbàn ờ plai uă. Nam lơi kung geh, mơya mìng geh ờ uă tòm gơbàn kòp toh tềng plai, gơlơh bè gơbàn òng sồc, kră, bơnah hơ\ gơbàn sơbì ờ gơtùi sa…

Tòm [ơ geh plai uă, geh khà priă tăc, mơya tàm uă tiah tàm càr Dak Lak gam geh broă tam uă it tòm [ơ, lơh gơbàn jơnkah phan geh lơh, khà priă tăc ờ uă tàm tơngai tus. Den tàng, gơwèt mờ tòm [ơ ha là ală bơta phan tam bal mờ phan kă bro geh lơh bơh broă lơh sa suơn sre đơs bal, bơdìh mờ broă ai khà di pal, pal geh broă sền gàr broă ai khà, jòi geh drà tăc, kờ` tơnguh bơtàu kơl jăp.

Ală tu kòp mờng gơbàn tàm tòm [ơ bal mờ broă rơcang sơndră mờ kòp

{ơ kung bè ală tờm chi sa plai ndai, tàm ală tu\ tam mờ sơnka sền gàr, tờm [ơ kung ờ gơtùi pleh klàs ờ uă bơta kòp sùm gơtìp lơh plai bơ gơtìp ồm ha là ờ niam.

Kỹ sư La Thị Vân Anh, bác sĩ bơh Hìu sơnơm chi tam di Trạm tam phan mờ sền gàr phan tam kơnhoàl Cư\ Mgar, càr Dak Lak geh bơto pơlam bè ală broă sơndră mờ tu kòp lơh aniai sùm gơbàn tàm tờm [ơ:

- Ơ kỹ sư Vân Anh, jat sền go\ den kàl do geh ờ uă tờm [ơ plai gơtìp uă toh, gơjur jù, tàm dơlam să plai [ơ gơtìp jù mờ mhar ồm plai. Làng bol kờ` lùp bác sĩ chi tam, do là kòp lơi mờ broă rơcang sơndră bè lơi?

Kỹ sư Vân Anh: Gơwèt mờ tờm [ơ geh jơnau geh uă toh, gơjur jù mờ mhar ồm den do là jơnau bơh `ui dê. ~ui cuh jồp uă tàm tu\ tơngai bơh chi dê ờ mìng is tàm tơngai chi geh bơkào lơm ờ. Lơh aniai tềng cồng lơh cồng ro, cồng bơnung, lơh ală cồng hơ\ gơklăc gơs dùl sơm pring, tềng plai gơtìp cuh jồp gơlik tài sồt, bal mờ bơsềt geh lơh ồm plai.

Broă rơcang sơndră bol he pal klah ntê, sơbì mờ koh rơha ală mpung ntê chi klăp klê gùt dar suơn nàng `ui ờ geh tiah ơm kis.

Dơ\ bàr tai là bol he pal lòt còp sươn sùm nàng sền go\ mờ kơryan di tu\. Bè sơnơm hoá học, bol he gơtùi ngui ală bơta sơnơm tu geh bơta gơjồp tàm dơlam nàng rơcang sơndră `ui, sơmack…

 - Bàr pe bơta tờm bơ geh jơnau gơtìp pàl nha, nha rơha mờ geh ntê gơtìp ro mờ chơ\t, plai den dềt mờ cồng nha lơh geh gơmù uă ngan pơn drờm mờ lài do, kơno cau yal là gơtìp ồm rơyas. Dan bác sĩ chi tam pà g^t loh làng rơlao tai bè kòp do mờ broă rơcang sơndră?

Kỹ sư Vân Anh: Tu\ do, geh ờ uă tờm [ơ gơtìp pàl nha, rơha ntê, di gơlan gơtìp chơ\t den geh uă bơta lơh gơlik jơnao do. Gơtìp pàl nha di gơlan là tài bơh phơng, gơtìp nha rơha rơhời mờ chơ\t di gơlan là tài bơh bơsềt Phytophthora lơh aniai. Di lah gơtìp bơsềt tàm ntê den di gơlan lơh chơ\t jơh dùl ntê tơn, di lah gơtìp tềng tờm den geh lơh chơ\t dùl bơnah tờm, di lah gơtìp tềng rơyas den lơh chơ\t jơh dùl tờm tơn.

Broă rơcang sơndră kòp do tàm tờm [ơ den bol he pal rơwah sơntìl niam ờ geh tu kòp lơh aniai, mờ lơh niam sơntìl lài mờ tu\ tam. Dơ\ 2 là bol he pal [ồm sơnơm ờs mờng pah dơ\, dùl nam he [ồm bơh 2 tus 3 dơ\. Broă lơh rơcang sơndră den pal ngui sơnơm Ridomil Gold, sơnơm Aliette.

 Bơdìh mờ ngui sơnơm nàng [ồm, den he kung gơtùi ờ tam tờm bơ jrô ir mờ pal lời brong tềng hơđơm nàng lơh geh rơbòng dà pơrdô dà niam mờ lơh [ồm sơnơm ờs mờng pah dơ\. Tu\ tam bơ pal tam chờl tềng hơđang, mờ bồr tờm nàng tờm chi ờ gơtìp gơbam dà, tai bơh gơtìp gơbam dà digơlan lơh geh bơsềt Phytophthora.

Dilah sền go\ tềng tờm gơtìp ồm tờm den gơtùi còr kloh jơh tềng anih gơtìp ồm hơ\ mờ bong sufat đồng kơ\t halà Ridomil kơ\t. Gơ wèt mờ ală tờm bơ gơtìp chơ\t den bol he pal tờ, sơrbì te\ nàng pleh lơh bơtờp tus tờm bơ ndai…

  - Dan kỹ sư Vân Anh bơto pơlam bè bơta chài tam, sơnka sền gàr tờm [ơ gơ in geh cồng nha tàm tu\ dilah tam tàm bơrlu\ bal tàm sươn kơphê?

Kỹ sư Vân Anh: Bơto pơlam broă tam mờ sơnka sền gàr tờm [ơ tam tàm bơrlu\ bal tàm suơn kơphê den geh ală broă kờ` pal kah ngan hơ\ là rơwah ù, ơn phơng, broă tam, tam jir ha là tam rơha, dơ\ 2 là rơcang sơndră tu kòp.

Lài ngan là broă rơwah ù, den tờm [ơ geh tam tàm uă tiah, mơya niam ngan rơlau jơh là tam tàm ù tiah pơrhê bazan tàm Tây Nguyên dê, ù pal gơmu\t dà niam, tài bơh tờm [ơ ờ kờ` mờ gơbam dà. Bè tơngai tam: bol he gơtùi tam tàm bồ kàl mìu, nhai 5 tus nhai 7 là tơngai niam ngan nàng tam [ơ.

Bè tam jir ha là tam rơha, den gơwèt mờ broă tam tàm bơrlu\ bal tàm sươn kơphê, den bơta yah ngài pơgăp bơh 9 tus 12 thơk. Kờp bal 1 lồ tam pơgăp 100 tờm [ơ tàm bơrlu\ bal tàm sươn kơphê. Bè sơntìl [ơ: tu\ do, [ơ geh làng bol rơwah tam uă bè [ơ Booth, [ơ Sáp…Cồng nha mờ bơta niam bơkah bơh ală sơntìl bơ do dê là niam ngan, bô thồm, bơkah, lơiang, ai cồng nha uă, ko\ng jai geh mờ tu kòp lơh aniai.

Bè broă tam [ơ, den tam: 60 nhân 60 phơng, mờ ơn lài tai dùl êt phơng rơpu kơnrồ, phơng ơn lài, vôi, bơtơl vi sinh. Bè sơnka sền gàr, den jì `hơ\t, klah ntê, lơh nsrum nha ntê ai tờm [ơ in, rơcang sơndră tu kòp lơh aniai. Rơndăp sơndră tu kòp lơh aniai tàm tờm [ơ bè ồm rơyas tài bơh bơsềt Phytophthora, kòp mo\ cuh ntê, kòp ồm tờm, ồm plai kung tài bơh bơsềt sơl mờ ờ uă bơta tu bè tu gơpồt nha, `ui sơmack…Gơ wèt mờ ală kòp ồm tờm, ồm plai den gơtùi ngui sơnơm Ridomil, sơnơm lơh bơh đồng…

- Ơi ưn ngài kỹ sư Vân Anh uă ngan!

Cau cih mờ yal tơng^t Ndong Brawl – Lơmu K’ Yến