VOV4.K’ho - Tờm sa nhân tím là jơi ca là dùl phan lơh sơnơm kuơ ngan tàm Việt Nam, neh geh g^t bơh jo\ ngan mờ là sơnơm bơh yau tàm gah lơh sơnơm kòn cau mờ gam geh ngui nàng sa, lơh phan te\. Den tàng bè hơ\, gar sa nhân geh blơi mờ khà priă jơnhoa ngan. Bàr pe nam rềp ndo, làng bol tàm bàr pe tiah tàm bă brê tiah tàm gùl lơgar mờ Tây Nguyên neh bơtờp sơntìl chi do nàng tam tềng hơđơm m[ur chi brê, bơh sơnrờp lơh geh cồng nha phan bơna. Tàm Jơnau lòt bal mờ cau lơh broă sa ngai do, bol a` yal làng bol mờ gơ\p bơyô in broă tam sa nhân tím geh cồng nha tàm kơnhoàl Kbang, càr Gia Lai.

Geh bơta dong kờl bơh rơndăp broă tam tờm sa nhân tím tềng hơđơm m[ur chi brê, hìu bơnhă bi Đinh Văn Khoai, cau Bahnar, ơm tàm [òn Hà Nừng, ntum Sơn Lang, kơnhoàl Kbang neh tam tơrlòng lài 8 sàu tềng hơđơm m[ur chi xoan hìu bơnhă dê bơh nam 2008. Tơnơ\ 7 nam, sươn sa nhân bơh bi Khoai dê neh geh rề ơnàng tam uă tus rlau 1 lồ mờ tờm sa nhân neh ai tơnhàu sùm, lơh geh priă jền kờp bal pơgăp 50 tơlak pah nam. Bi Khoai, pà gi\t: pơndrờm mờ ală tờm chi tam ndai, den tam tờm sa nhân tím ờ roh uă tơngai sơngka sền gàr mờ priă tă lơh kung ờ huan uă sơl, mơya cồng nha phan bơna lơh geh den jơnhoa. Bơh tu\ tam tus tu\ do, bi rơ\p pa ơn phơng dùl dơ\ lơm tàm tu\ pa tam, ờ duh pal jì nhơ\t tài bơh tu\ sa nhân neh dờng, ală nhơ\t hòn lềng ờ huan geh. Tờm sa nhân tím gơkờn ngan mờ làng bol cau Bahnar: “Sa nhân tím dùl nam tơnhàu geh 3 dơ\, nhai 7, nhai 9 mờ nhai 11 là jơh tơnhàu. Đơs bal den tam tờm chi do ờ roh uă tơngai sơngka sền gàr mìng lòt pik plai lơm. Tam sa nhân là geh cồng nha, ờ geh chi lơh m[ur là mìng is gơ ờ gơtùi kis dờng ờ, den tàng pal pơgồp bal mờ gàr brê”.

Gơ wèt mờ làng bol cau Bahnar tàm ntum Sơn Lang den tờm sa nhân ờ gam krơi tai, làng bol neh gi\t tờm chi tam do mờ lòt pik plai tàm brê cèng rê tăc mờ cau kă phan in bơh gi\t nđờ jơ\t nam do. Mơya, pơgăp bơh 5 tus 7 nam rềp ndo, tu\ sền go\ broă tam tờm sa nhân tím bơh hìu bơnhă bi Đinh Văn Khoai dê ai cồng nha uă, làng bol tàm ntum hơ\ sồng khin cha bơtờp sơntìl mờ cèng tam tềng hơđơm m[ur chi brê. Tờm sa nhân geh bơh tàm brê tàm do den tàng tu\ bơtờp sơntìl cèng tam tềng hơđơm m[ur chi brê, tờm chi ờ huan gơtìp tu lơh aniai, mờ chi kis dờng uă ngan. Mờ sa nhân kung tam [ươn ngan sơl. Den tàng bè hơ\, gơkờn ngan tus mờ ală làng bol tàm tiah do tam uă tờm chi tam do. Tus tu\ do neh geh gi\t nđờ jơ\t hìu, uă ngan là tàm [òn Hà Nừng, ntum Sơn Lang tam tờm sa nhân hơđơm m[ur chi brê mờ bă ù ơnàng mờr 20 lồ. Ồng Đinh Hương cau Bahnar, ơm tàm [òn Hà Nừng, ntum Sơn Lang kung neh tam rlau 1 lồ sa nhân tím tềng hơđơm m[ur chi brê mờ tus tu\ do neh ai tơnhàu sùm. Ồng Đinh Hương chờ hờp ngan tu\ đơs bè broă tam tờm sa nhân tím: “Tam sa nhân den he mìng tam bè hơ\ lơm mờ ờ duh pal ơn phơng. Mìng roh tơngai tam mờ pik plai lơm gời. Jì nhơ\t den 1 nam lòt jì 2 dơ\. Tam sa nhân bè hơ\ là geh cồng nha, làng bol tam geh tai priă jền, làng bol chờ hờp ngan”.

Tam sa nhân tềng hơđơm m[ur chi brê lơh geh cồng nha phan bơna uă ai làng bol in mơkung dong sền gàr geh brê. Den tàng bè hơ\, nàng chul chồl làng bol, Mpồl lơh sa kă bro is dùl nă să lơh broă brê bơnơm Hà Nừng mờ Mpồl lơh sa kă bro is dùl nă să lơh broă brê bơnơm Trạm Lập, tàm kơnhoàl Kbang neh dong kờl ai bàr pe hìu làng bol in tus jì `hơ\t tềng hơđơm m[ur chi brê nàng tam sa nhân. Bè hìu bơnhă mò Trương Thị Huệ, ơm tàm [òn 3, ntum Sơn lang là dùl tàm dùl e\t hìu r[ah là cau yoan geh ai mu\t tàm brê tam tờm sa nhân. Mò Huệ, pà gi\t: tam sa nhân mờ ờ geh brê lơh m[ur den sa nhân ờ huan geh uă plai. Bàr pe hìu ờ chài tam, cèng tam sa nhân tềng ù lời gời, tờm sa nhân hòn niam ngan mơya tus kàl tơnhàu den ờ geh plai. Den tàng bè hơ\, kờn sa nhân ai geh plai sùm mờ uă den hìu bơnhă mò Huệ pal gàr niam bă brê geh jàu. Mò Huệ, đơs: “A` tam sa nhân do là priă jền lơh geh bơh hìu bơnhă dê kung geh sùm sơl tu\ kàl lơh sa ờ hềt tus. Dà lơgar dong kờl ai a` in tam tềng hơđơm m[ur chi brê là niam ngan. Lơh geh tai priă jền ai làng bol in ờ huan bòl glar. Mờ tam sa nhân do kung gam sền gàr geh brê. Tài bơh he jì jơh ală tờm nhơ\t hòn lềng, ờ geh bơta lơi lơh aniai tus brê bơnơm”.

Plai sa nhân là dùl phan lơh sơnơm kuơ ngan den tàng geh cau blơi sùm. Tơl ki\ sa nhân ris tu\ do geh tăc mờ khà priă là bơh 15 tus 20 rbô đong, ai dilah ìs ranh den geh tăc mờ khà priă là bơh 180 rbô tus 200 rbô đong dùl ki\. Dilah geh sơngka sền gàr niam, tơl sàu ù tam tờm sa nhân gơtùi lơh geh tus rlau 1 tạ plai ranh, priă geh bơh 15 tus 20 tơlak pah nam. Mờ bơta niam là tiah geh bă brê uă, kơnhoàl Kbang đơs is mờ uă tiah ndai tàm Tây Nguyên đơs bal gơtùi tam uă tờm chi tam do nàng dong bơtàu tơnguh lơh sa hìu bơnhă mơkung sền gàr brê niam sơl.

Kờ` tam tòm sa nhân tím geh cồng nha, làng bol mờ bơ\p bơyô pal g^t loh bè broă rơwah sơntìl, broă tam, tơnhào mờ prăp gàr. Ồng Chu Văn Mạnh, kuang bàng lơh broă tàm anih bơto pơlam broă lơh sa ntum Sơn Lang, là cau tus bal lơh jăt rơndăp broă tam tòm sa nhân tím pà g^t, lài ngan pal rơwah geh brê di pal kờ` tam tòm sa nhân “Jăt mờ làng bol kòn cau kis tàm do, tam tòm sa nhân là geh kuơ rơlao mờ ală bơta phan tam ndai. Tài broă bơcri priă, sền gàr, broă tam ờ kờ` nền nòn uă, mơya kung gam geh cồng nha kờ` geh uă priă. Brê tàm Tây Nguyên geh uă, ai tam tàm bă ù di pal geh măt tơngai sòl 60%. Đơs ngan, tam bơrlu\ bal tàm brê, jàu brê làng bol in là sền gàr geh phan geh is mờ làng bol geh tai priă, rài kis tơl ngui tơl sa”.

Kung jăt ồng Chu Văn Mạnh yal, broă tơnguh uă sơntìl tòm sa nhân [uơn ngan, den tàng làng bol geh lơh is sơntìl mờ tơmù uă ngan priă blơi. Làng bol gơtùi rơwah tòm kờ` lơh sơntìl tàm ală bă suơn tam tòm sa nhân tím neh tam tơlòng tàm suơn, tàm sơntìl tòm sa nhân do neh geh Viện Khoa học nông lam nghiệp jăt gah dà lềng đah jum tàm gùl lơgar rơwah pa cèng tam tàm ntum do. Tu\ lơh sơntìl, he rơwah ală tòm dờng, pràn, nha tơlir niam, ờ gơtìp tu, kòp lơh aniai. Tàm tơngai pal dum di pơgăp bơh nhai 7 tus nhai 9, rơwah p^c ală plai dờng, gar să, kơmò phồng, gar jù, kră, ờ gơtìp croan kờ` ai gar.

Tơnơ\ mờ tu\ p^c pal kờ` lơh sơntìl den cèng jơm 2, 3 ngai kờ` gar dum hơ\ sồng pồ kơmhò, ai gar rào kloh ală phan gùt dar. Rơwah sơbì ală gar ờ să bal mờ ală phan [ơ\, mìng ai ală gar gam niam jù mờ gơ`ơ\t tàm dà. Gar tơnơ\ mờ tu\ neh rào kloh den tă ìs, lời ra` bơh 1, 2 jơ. Tơnơ\ mờ tu\ gar neh ra` den tram tàm dà duh ram đe bơh 50 tus 55 độ C, bơh 7 tus 8 jơ tơnơ\ hơ\ sồng tă, prè kờ` gar ra` hơ\ sồng cèng tam. Ù tam gơdờp ngan là ù geh bal bràs ha là ù bràs. Pal kah là sùm lơh ram gar. Lơh dra kơl dìng àr sih gar mờ khà kơl dìng bơh 50 tus 60%. Bơta jir ờng bơh 15 tus 20 tòm tàm 1 thơ\k ơnàng. Tu\ tòm neh geh bơh 2 tus 3 nha den tă ơn tàm kơl dung. Kơl dung ờng là kơl dung polyetylen geh cuh trồm. Ù tàm kơl dung geh 90% ù bè ờs, 10% phơng cuờng neh chơ\t, phân lân vi sinh.

Tu\ tòm sa nhân ờng neh rơlao 4 nhai, tòm `hoa tu\ do geh 20 phơng, khà nha tàm tòm geh bơh 5 tus 6 nha den gơtùi cèng nàng tam. Tiah tam gơdờp ngan tus mờ tòm sa nhân là tàm tiahầu m[ur chi brê geh khà tìm bơh 0,5 tus 0,6. Di lah m[ur ir, tòm sa nhân ờ hoan lì bơkào mờ ờ tơ\t plai geh tu\ ờ geh plai. Mờ di lah tam tàm tiah ù geh măt tơngai sòl, ờ geh chi tòm, tòm sa nhân hòn ờ pràn mờ nha gơtìp pàl mờ kal ke ngan kờ` geh plai.

Mờ broă p^c plai sa nhân, tòm sa nhân mờng lì bơkào tàm nhai 3 mờ geh tơnhào bơh 2 tus 3 dơ\ tàm ală nhai bơh nhai 7 tus nhai 9 mờ nhai 11. Jăt ồng Đoàn Thanh Hùng, kuang atbồ anih lơh broă sa suơn sre kơnhoàl Kbang yal, p^c plai sa nhân pal di kàl den hơ\ sồng geh bơta niam uă. Mơya, tu\ do, geh uă làng bol ờ hềt kah tus mờ broă do, den tàng khà niam ờ hềt geh. Ồng Đoàn Thanh Hùng bơto: “Bè ờs den làng bol tơnhào gờ` rơlao, ờ di jăt mờ broă lơh, den tàng khà niam gar sa nhân gơmù, lơh khà priă tăc gơmù bal sơl. Dan bơto sồr làng bol là lời dum hơ\ sồng p^c, ìs ra` den hơ\ sồng gar geh khà niam rơlao, tăc geh priă rơlao”.