VOV4.K’ho - Ală nam pa do, bơh ală ơdu\ bơto pơlam bè bơta chài lơh broă mờ lòt sền ală broă lơh ngan ngồn geh mut lơh tàm [òn lơgar, ngai sơ lơ geh uă làng bol tàm ntum Hoà Xuân, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Daklak git tus mờ tus bal bơtàu tơnguh suơn tiêu jat rơndap broă hữu cơ sinh học. Mờ broă lơh pa, làng bol neh go\ ală cồng nha loh làng ngan cèng tus suơn chi hìu nhă dê: 

Hìu nhă ồng Phạm Mạnh Hùng, ơm tàm [òn 1, ntum Hoà Xuân, [òn dờng Buôn Ma Thuột geh 1 lồ 5 sàu tiêu. Pơgap mờ do 5 nam, bơh ală broă lơh cribơyai geh bơyai lơh tàm [òn lơgar, ồng Hùng neh git tus broă lơh tam tiêu jat rơndap broă sinh học. Go\ broă lơh do [uơn mut lơh, ồng neh khin cha mut lơh tơrlòng lài. Bơh sơnrờp ồng mut lơh tàm dùl bơnah bă ù hìu nhă dê, ngui ală bơta phơng sih hữu cơ bè kơmhò kơphe, tờm tơngời jơm lề nàng ơn suơn chi in, ngui ală sơnơm sền gàr phan tam jat jơnau pơlam bơh cau jak chài dê. Go\ suơn tiêu gơs niam, ờ huan gơtìp kòp tu sa aniai, cồng nha tơnhàu hời rơhời gơguh uă mờ kơ\ kơljap, ồng neh rề ơnàng mut lơh jơh tàm suơn. Tus tu\ do, ồng hời rơhời ala ală bơta phơng hoá học mờ phơng hữu cơ, sùm se\ còp suơn chi, git go\ ală bơta kòp tu sa aniai gơlik geh mờ ngui ală broă lơh rơcang sơndră dipal. Ồng đơs: “ Hìu nhă a` kung tus bal jat jơnau pơlam bơh ală kơnă dê, tus bal cribơyai kung geh bơh 4 tus 5 nam bloh, mùl màl cồng nha gơ dê den kung ờ huan gơtìp aniai tài ală bơta khih, tờm chi den gơs rlau mờ lài. Ơn phơng pơ gồp bal mờ phơng sinh học den kòp chơt mhar, chơt lơyaì kung ờ huan gơlik geh tai, mơya tiah do den gam gơbàn kòp sras `sồp lơh aniai uă, den tàng kung gam ơn phơng sinh học pơ gồp bal mờ phơng hoá học nàng rơccang sơndră den hơ\sồng geh cồng nha niam.”

Nam 2014, go\ suơn kơphe neh kra, kan ngan nàng tam gơl, hìu nhă ồng Nguyễn Công Hợp, ơm tàm [òn 4, ntum Hoà Xuân neh tam gơl nàng tam tiêu. Tus bal ală dơ\ cribơyai bơh anih tờm mut ngui khoa học công nghệ càr Daklak bơyai lơh tàm ntum, go\ broă tam tiêu jat broă lơh hữu cơ sinh học gơtùi dong suơn chi gơs sùm, tơmù dimơ lơh aniai tus tiah kis mờ lơh aniai tus pràn kơldang să jan, ồng neh lơh ngan jòi git mờ mut ngui tàm 3 sàu tiêu hìu nhă dê. Tơnơ\ 2 nam, ồng Hợp go\ suơn tiêu gơs niam, tờm dờng ring, `jriang tiêu hàu gơtìm jơh `jrong, ờ huan gơtìp kòp tu sa aniai. Ồng đơs: “ Suơn do den nam tơnơ\ hơ\sồng tơnhàu, mơya kung geh dùl bơta là tờm chi dờng ring ngan, ờ gơtìp chơt, tờm lơi kung ndrờm bal lơm. Broă lơh sinh học den kung niam, lài ngan là sền gàr tiah kis, tơmù dimơ bơta khih lơh aniai tus kòn bơnus mờ ală jơi phan kis, chi che ndai. Bơh tu\ mut ngui tàm suơn den go\ niam rlau.”

Ală nam pa do, bă ù tam tiêu tàm ntum Hoà Xuân ngai sơlơ gơguh uă. Nam 2010, gùt ntum geh mờr 10 lồ tiêu den tus nam 2015 khà do neh gơguh tus 200 lồ. Kờ` gàr bă ù tam jat rơndap broă, mơkung dong làng bol geh tai git wă nàng sơngka sền gàr suơn tiêu gơs niam sùm, mpồl cau lơh broă sa ntum pơgồp bal mờ gơnoar atbồ tàm [òn lơgar neh jòi git mờ jà ală cau jak chài tàm gah do pờ ală ơdu\ bơto pơlam tàm jàu bơta chài lơh broă làng bol in. Kơnờm bơh hơ\ neh dong làng bol geh tai git wă mut ngui tàm suơn chi, pơ gồp bơnah gàr kơ\ broă lơh, bơtàu tơnguh lơh sa.

          Tềng đap bơta gơbàn mùl màl tàm ala\ nam rềp do,  tiêu geh gàr tàm khà pria\ tac jơnhua, mơya tàm bơta  ua\ sươn kơphe neh kra gơtìp ua\ ngan kal ke nàng tam pa wơl, làng bol cau lơh broa\ sa neh tam gơl gơs tam tiêu. Bulah bè hơ\, tiêu la chi tam den geh gơbàn aniai ngan bơh trồ tiah kung bè ù tiah. Ờ ua\ suơn tiêu bơh làng bol  sền gàr sơng ka ờ hềt di bơta pơlam den tàng mìng tàm tơngai ờ jo\ neh gơbàn chơt dùl ròt jơh tài bơh kòp.

            Tu\ do,  ua\ cau lơh broa\ sa neh git tus mờ geh ngui ala\ broa\ lơh tam tiêu jat broa\  hữu cơ sinh học, êt ngan geh ngui ala\ bơta phơng mờ sơnơm tu, geh ala  rhời mờ phơng hữu cơ mờ ala\ chế phẩm sinh học. Mùl màl tam tiêu ai go\, broa\ tam  bè do geh cèng wơl cồng nha, dong suơn tiêu hòn dờng gơs niam kơljap mờ sền gàr geh tiah kis. Nàng dong wa\ loh rlau tai bè broa\ lơh sơng kah sền gàr tiêu jat broa\ lơh hữu cơ sinh học, geh dơ\ tus tìp mờ lùp jơnau mờ tiến sĩ Trương Hồng kuang jat jơng atbồ Gah khoa học kỹ thuật lơh broa\ sa suơn sre chi brê Tây Nguyên.

            -Ơ tiến sĩ Trương Hồng, mbè lơi la broa\ tam tiêu jat  broa\ lơh hữu cơ sinh học?

            Tiến sĩ Trương Hồng:  Bè bol he neh git,  tàm broa\ lơh tam tiêu,  cau geh ngui phơng hoá học ua\ mờ sơnơm tu den tàng  bơta kơljap gơ dê ờ hềt niam mờ geh pơhìn  lơh bơ\ tiah kis.  Broa\ lơh tam tiêu jat broa\ lơh sinh học la di pal ngan, geh pơnjờng làng bol geh ngui tàm lơh sa. Nàng geh ngui lơh  sa tam tiêu jat broa\ lơh sinh học den geh ua\ bơta pal sền gròi bè do: Dùl la bơta ngui phơng tuh, 2 la bơta  tu sa aniai.

            Phơng tuh den geh ngui tơmù phơng hoá học,  tơngguh phơng hưu cơ, ngan la ala\ bơta phơng geh lơh geh bơh ala\ phan jơng kah bơh kơmhò kơphe, tơngguh tơngời, rhe mờ ala\ broa\ lơh phơng geh klài bal mờ Cellulose hala gam sơnđan  la ala\ chế phẩm sinh học,  lơh ala\ phan jơng kah do gơ lề ồm gơs phơng  tuh.

            Mờ bơta sơnơm tu den mờ tiêu geh 2 bơta la kòp mhar chơt mờ kòp chơt lơ ỳai. Mờ 2 bơta kòp do den tu\ do làng bol cau tam geh ngui sơnơm sền gàr phan  tam   mờ khà jơnhua ngan, geh lơh bơ\ tiah kis mờ  bơta jơng kah bơh sơnơm tàm  tiêu la ua\ ngan. Nàng mờ lơh sa  jat gùng sinh học den mìng gơtùi ngui ala\ bơta chế phẩm sinh học. Ala\ chế phẩm sinh học den gơ geh gơ dờp  lơyài, mờ geh gơ dờp rcang sơndra\ ua\ rlau. Geh ngui lài  jơh la rcang lài la tờm ngan, kơp kờ` rcang sơndra\ lài den pal sùm geh lòt  tàm suơn, git go\ kòp gờ`  den bol he geh ngui ala\ bơta chế phẩm sinh học.

            -Ơi ơ tiến sĩ, phơng hữu cơ den ua\ ngan làng bol cau lơh broa\ sa neh git geh, mờ ala\ bơta  chế phẩm sinh học den ờ hềt geh  ngui ua\. Tiến sĩ gơtùi yal git chế phẩm sinh học  la mbè lơi mờ gơ geh gơ dờp mbè lời lơi tus mờ suơ chi tam?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Chế phẩm sinh học geh 2 bơta, 1 bơta geh ròng dờng chi tam gam sơnđan la phơng sinh học, hữu sơ sinh học hala phơng hữu cơ vi sinh.  Bơta dơ\ 2 la chế phẩm sinh học drơng broa\  bồm  tu sa aniai tàm tờm tiêu  tàm suơn tam.

            Mờ ala\ phan  sinh học geh ròng chi tam den ua\ ngan la ngui phơng hữu cơ mờ  sùm tuh,  nam lơi kung pal tuh, mờ kung pal tơmù phơng hoá học. Tuh phơng  hữu cơ slơ ua\ den bol he geh  lơh tơmù ua\ ngan phơng hoá gọc. Bơta kuơ bơh broa\ tuh phơng hữu cơ la lơh ù gơ mbờc, ù gơs, hệ vi sinh vật geh kuơ tàm ù ua\ rlau tài  slơ ngai bol gơ slơ  kis gơs. Kơnờm bơh hơ\ mờ sền gròi geh ờ ua\ bơta tu sa aniai gơbàn bơh tàm ù. Mùl màl kung geh ai g  loh ngan, ala\ suơn  lơi geh ngui phơng hữu cơ ua\ den bơta khà gơbàn kòp mờ khà chi chơt mhar mờ chơt lơyaì êt rlau pơndrờm mờ ala\ suơn geh ngui êt phơng hữu cơ, ngui ua\ phơng hoá học.

            Mờ ala\ chế phẩm sinh học den geh ngui nàng bồm sơndra\  tu sa aniai, lài jơh la pal wa\ mbè do, chế phẩm sinh học tàm broa\ ngui bồ  sơndra\ tu sa aniai den gơ dờp  gơ dê lơh lài. Geh tu\  làng bol ngui sơnơm do nbồm geh lơh tu gơmù   jo\ ngan den tàng tô lah gơ ờ  tàm mơya gơ geh tàm ngan, gơ geh jo\ jòng tơngai ngui mờ khà gơmù tu aniai geh lơ ỳai rlau mờ sơnơm hoá học. Ala\ bơta phan sinh học geh sền gròi tu  sa aniai den geh nđờ bơta,  dùl la geh lơh gơ tam dra\ wơl, hala gơ kis tềng ờ  ua\ bơta tu sa aniai. Bè Trichoderma den do la  dùl jơi bơsềt, tu\ tuh sơnơm do geh tam dra\ mờ kòp chơt mhar hala lơh chơt tu luh tàm ù. Hala Pseudomonas hala agrifos tu\ hơ\ la gơ mut tàm  dơlam chi tam.

            -Ơi ơ tiến sĩ, den tu\ tam tiêu jat broa\ lơh hữu cơ sinh học den làng bol cau tam kờ` pal kah ala\ bơta lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng:  Tu\ tam tiêu  jat broa\ lơh sinh học den làng bol pal kah tus ờ ua\ bơta tờm, bè: lài jơh, tam chi  tềng jrong tơnhàu tờm choái kis hala jrong neh  ro mơya pal geh chi kìng mbur. Dơ\ 2 la ngui phơng tuh den pal  ngui ua\ phơng hữu cơ, phơng sinh học vi sinh, dilah geh gơtùi den pal tơmù phơng hoá học. Dơ\ 3 la, geh ngui ala\ chế phẩm sinh học mờ sền gròi geh ờ ua\ bơta tu sa, kòp lơh aniai tờm, bè kòp chơt mhar hala chơt lơ yài. Ờ ua\  bơta phan do tu\ do gơtùi yal tus la bè Trichoderma hala Pseudomonas hala Agrifos… hơ\ la ala\ chế phẩm sinh học gơtùi drơng tàm broa\ lơh sa tam tiêu jat  broa\ lơh sinh học tu\ do.

            -Ưn ngài tiến sĩ ua\ ngan bè dơ\ tìp mờ boh bơr do.