VOV4.K’ho - Tềng đap bơta geh ngan bă ù lơh sa suơn sre ngai sơlơ geh ngui jơh, lơh broă ting lềng phan ròng sơlơ kal ke, uă hìu bơnhă làng bol tàm Daklak neh tam gơl lơh broă lơh ròng kơn rồ krơ\ tàm wàng. Broă lơh ròng phan do ờ mìng dong cau ròng gơtùi tềm pềr tu\ tơngai mờ gam cèng wơl uă bơta kuơ ndai bè lơh sa:

Nam 2015, hìu bơnhă ồng Danh Quân, kòn cau Khmer ơm tàm [òn Trí B, xã Krông Na, kơnhoàl Buôn Đôn, càr Daklak geh xã dong kờl 2 nơm kơn rồ me jat broă lơh tơmù rbah kơ\ kơljap. Sền go\ [làng nhơt geh is ngai sơlơ ờ geh lơh broă ting lềng kơn rồ gơtìp uă kal ke, ồng neh ròng tơr lòng lài 2 nơm kơn rồ jat broă lơh krơ\ tàm wàng lơh gơ in lơmă. Cồng nha, tơnơ\ rlau 3 nhai ròng, den kơn rồ dờng mhar ngan mờ [uơn sền gròi tai. Mpồl kơn rồ ròng gơ in lơmă dơ\ sơn rờp tơnơ\ mờ tu\ kờp jơh priă bơcri geh priă cồng mờr 4 tơlak tàm 1 nơm. Bơh hơ\ ồng neh bơcri lơh wàng ròng mờ rề ơnàng hời rơ hời broă ròng phan. Ồng Quân yal, nàng geh tơl phan siam kơn rồ in, ồng lời 2 sàu ù nàng tam nhơt. Bal mờ hơ\, hìu bơnhă ồng gam khòm tơr gùm tai phan sang bơh broă lơh sa suơn sre bè rơ he, tờm tơngời, nha tơngời ìs ro nàng prap rơcang lài. Phan siam bòk kơn rồ in geh tơr dih bơh kòi, tơ ngời bơh bơh hìu bơnhă tam is den tàng neh tềm pềr tai priă jền: “Dilah pơn drờm mờ lài do mờ he ròng ting lềng den nhơt tàm do kơn rồ sa ờ tơl, krơ\ tàm wàng go\ gơ lơmă rlau mờ kơn rồ khat bè cau ting lềng uă ngan. Dùl ngai siam 2 dơ\, àng drim mờ trồ mho. Dilah bè nhai prang do den geh tai rơ he nàng bơ tơl. Nhai mìu den nhơt tam kơn rồ sa ờ jơh, ai ală nhai prang den sa ờ tơl. A` siam rơ he mờ nhơt tơn, àng drim siam rơ he, trồ mho siam nhơt. Ai gơ wèt mờ tơ ngời den tus nhai tơ ngời hơ\ sồng a` siam, a` tru\ pòr te\ tai 1 êt boh. A` ròng bè hơ\ dilah pơn drờm tu\ tac mờ kơn rồ cau ndai den kung geh khà priă tac jơnhua rlau mờ kơn rồ cau ting lềng, kơn rồ lơmă rlau kơn rồ cau dê den tàng tac ỳom rlau.”

Ai gơwèt mờ hìu bơnhă ồng Hluăt Êban, ơm tàm [òn Ea Tuk, xã Cư Pơng, kơnhoàl Krông Buk, tài bơh hìu bơnhă ờ geh uă cau den broă ròng kơnrồ tàm wàng là broă săc rơwah di pal ngan nàng tơnguh tai priă lơh geh tàm hìu bơnhă. Ồng Y Hluăt Êban pà g^t, ồng neh ngui bă ù gùt dar suơn, kềng gah mìr, nàng tam nhơ\t lơh geh phan siam ai phan ròng in, rơhe tơnơ\ tu\ toès kòi kung geh lời wơl, ìs ro nàng ai kơnrồ in sa. Cau lơh broă grap kơnrồ den là cau tàm hìu bơnhă tơn.

Bơh lơh jat niam broă cit sơnơm, pơs wàs tiah ơm den mpồl kơrồ dờng niam ngan di mờ broă lơh hìu ròng pơn jat bơh 7 tus 8 nơm pah dơ\. Pah nam, bơdìh mờ broă lơh kơphe, kòi hìu bơnhă ồng geh tai bàr pe jơt tơlak priă bơh ròng kơnrồ mờ ya ờ roh uă ir tu\ tơngai mờ dà kơl hề:

“Tàm nhai mrềt ngan rlau jơh là pơgap bơh nhai 8 den a` sơn đờm krơ\, ai nhai prang duh den geh tu\ kung ting lềng. Ròng krơ\ bè hơ\ geh kuơ rlau, tài ờ huan roh tu\ tơngai lòt ê, mờ ru tu\ tơngai den tàng cau lơi tàm hìu kung gơtùi siam lơm. A` siam bal mờ nhơt tam bal mờ rơ he ro. Gơwèt mờ hìu bơnhă geh 1 êt cau den broă lơh bè do là geh kuơ ngan. Dùl bơta kuơ tai là ròng krơ\ den gơtùi tơr gùm è kơn rồ, den tàng gơtùi ngui nàng lơh phơng sih.”

Thạc sĩ Ngô Nhân ai git, tu\ do, ròng kơnrồ krơ\ tàm wàng gam geh ua\ cau ngan ròng tàm Daklak rwah, tài do la broa\ lơh buơn bòai ngan tàm broa\ atbồ kơnrồ tàm  ua\ gah, bè khà phan siam,  bơta phan siam, sền gròi geh kòp pluh… Bal mờ broa\ bươn sền gàr ròng siam, gơtùi geh ngui geh ala\ phan sa bơh lơh sa suơn sre bè rhe, nha mờ tờm prìt, tơngời  bơrlu\ bal mờ phan siam trơ gùm geh lơh phan siam kơnrồ in. Bal mờ hơ\, broa\ ròng krơ\ kơnrồ dong anih lơh broa\ geh gơnoar sền gròi niam kòp pluh tàm kơnrồ, dong broa\ ròng phan ròng geh cồng nha jơnhua.

Jat thạc sĩ Ngô Nhân, wàng ròng den pal geh  lơh tềng tiah krơi is, jơnhua, ha pah, lồi đah càl khồm, niam rlau jơh la ngài hìu ơm, ngài [òn  làng bol ơm kis. Bơrnàng wàng kờ` pal gơ lik dà niam, bơrnàng wàng geh kơh sơrling nàng gơ hòr dà,  ờ mhir, pleh sù ìo,  kờn dà. Tàm tơngai ròng phan pal sùm pơs was wàng ròng pah ngai, sùm geh bồm sơnơm lơh kloh khih,  gàr wàng sùm ra`, kloh. Wàng pal geh  kìng niam nàng lơh bè lơi geh càl hi nhai duh, ram tàm nhai mriềt, pleh gơbàn mìu càl gơ prih:

Ròng krơ\ kơnrồ tàm wàng, làng bol cau ròng kờ` pal kah tus lơh wàng pal tơl ram, geh càl hi tàm nhai duh,  tềng wàng sùm kloh nàng dong kơnrồ dờng bè ờs. Tàm broa\ sền gàr ròng siam  den kung pal sền gròi ngan tus phan siam bơh kơnrồ.

Nàng kơnrồ dờng pràn kờ` pal gàr tơl phan siam, lơh di pơgap 2,5% dờng sa\ bơh kơnrồ dê. Phan siam di pal siam kơnrồ ròng krơ\ geh: Ala\ phan siam tơlir, phụ phẩm, phan siam bòk, phan siam bơsir ala\ chất khóang mờ vitamin. Bơta phan siam tơlir kờ` pal ngui bal mờ phan siam bòk nàng lơh geh dùl  bơnah phan sa tơl pràn mờ  sir gơs. Tơngai sơnrờp den ai kơnrồ in sa phan siam tơlir, êt ngui phan siam bòk nàng kơnrồ mờng mờ phan siam ua\ năng lượng:

Tàm broa\ sền gàr pal kah tus dùl bơta la tàm nhai mriềt, khà phan siam tơlir ờ tơl bơta pràn  kờ` kơnrồ dê  pah ngai den kờ` pal siam ờ ua\ phan siam bòk di pal.

Phan siam tơlir geh ala\ bơta nhơt geh dơ coh rhền, phan siam geh dơ coh glòm nàng sràt, phan jơng kah bơh broa\ lơh sa suơn sre, phan jơng kah công nghiệp (bè jơ kà bièr,  jơ kà ơlak, nsồp tàu, nsồp khoah, kơmhò plai chi…) geh bơh 55-60% bơnah phan siam. Phan sa bòk geh trơ gùm bưh ala\ bòk bùm blàng ma\y lề, bòk tơngời, ra` tơngi khoah… Phan sa bòk geh tus di 40-45% phan siam ra` tàm dơ\ sa bơh  kơnrồ dê.

Tu\ do  geh 2 broa\ nàng ròng kơnrồ, hơ\ la ròng kơnrồ deh kòn mờ ròng kơnrồ lơma\ poac. Mờ jơh 2 broa\ ròng kơnrồ do, phan siam bơsir  gơ jat mờ  tơngai ròng la broa\ kuơ màng ngan, geh kơrnuat tờm ngan tus bơta dờng bơh kơnrồ. Thạc sĩ Ngô Nhân tơng kah, mờ kơnrồ ròng deh kòn, ngan la kơnrồ me tàm tu\ tơngai bun tàm sa\,  tàm phan siam pal ua\ đạm, nhơt bơnung, bơsir bal phan siam bòk, geh lơh di bơta kờ` bơh kơnrồ me mờ bơta kờ`  ròng kòn tàm ndul me. Gơtùi ngui ba` ua\ dinh dưỡng bơsir tai tàm bơnah phan siam bơh kơnrồ dê mờ khà bơh gùl kg tus 1 kg tàm dùl nơm kơnrồ dùl ngai:

Kơnrồ me bun den làng bol pal bơsir khóang bơh pơnai ai gơ lơ yar, tu\ do gam geh ngui ua\ ngan tàm drà ka\ bro. Geh bè hơ\ den hơ\ sồng gàr niam  tơnơ\ do kơnrồ kòn geh deh pràn mờ kơnrồ me deh pleh gơbàn kòp tàm gùng deh dùh.

Mờ kơnrồ ròng nàng lơ ma\ poac, bơta bal la geh lơh bal mờ phan siam tơlir mờ phan siam bòk di pal,  geh lài, ờ kas pria\, mơya gam gar tơl  bơta kờ` pràn  kơnrồ dê nàng kơnrồ gơ dờng ngan rlau jơh  lài mờ tu\ lơh poac tac. Phan siam bòk den pal klài ring, tài dilah ờ ring geh lơha niai tàm gùng lơh lề phan sa:

Mờ tàm broa\ ròng lơ ma\ poac den làng bol kờ` pal kah ờ ua\ bơta, lài jơh bè wàng ròng pal gàr niam ba` bơ\ bơl nhơm ta\, pal ram mờ pal ha pah, pal bơsong niam è kơnrồ, dà bơ\ mờ ngan la ròng kơnrồ lơma\ poac pal sền gròi ngan tus phan siam tơl pràn nàng lơh bè lơi tàm dùl tu\ tơngai lơyah den bol  he lơh geh dùl khà lơ ma\ kơnrồ di du\.

Dùl bơta kuơ màng rlau tai kờ` pal kah la tàm broa\ ròng kơnrồ, hơ\ la bơta sơndra\ kòp pluh. Jat thạc sĩ Ngô Nhân, làng bol pal mut lơh jat broa\ lơh rcang kòp  niam rlau mờ sơm kòp. Sùm lơh kloh wàng ròng, bòng siam, bòng dà hùc mờ tiah gùt dar kờ` kơnrồ ròng he dê kloh, sùm tus ngai du\ den pal gơsơt ala\ phan kis, đe, tip, rơ hài, smac… nàng kơryan ngan bơta lơh gơbàn kòp lơh bơtờp tus mờ kơnrồ ròng. Cit  ala\ bơta sơnơm hala sơnơm rcang sơndra\ kòp kơnrồ in di pơrgon mờ sùm pal lòt sền kơnrồ, tu\ geh ai go\ bơta ờ niam  hala\ go\ gơbàn kòp kờ` pal geh broa\ lơh mo tơn:

Mờ tàm nhai mriềt, nhai càl tàm càr den pal sơndra\ niam kòp gơ nhồm mhàm, kòp sồt mbùng gơta\ nđias, hơ\ la 2 kòp mờ cau ròng pal sền gròi mờ rcang lài. Tus tềng trạm thú y tàm ala\ kơnhòal kung bè cục thú y càr nàng geh blơi ala\ sơnơm mờ làng bol kờ` pal blơi.

Bal mờ ala\ broa\ lơh  kỹ thuật, nàng ròng kơnrồ jat broa\ lơh ròng krơ\ slơ ngai slơ  lơh rà ngan  mờ kơljap den  tơl hìu nha\ pal sền gròi, geh lơh niam ngan ngồn  nàng bơta ròng dềt rhền lơh bơ\ tiah kis  mờ broa\ lơh bơnha\ biogas hala bơtô ơn phơng pal di broa\ pơlam  chài.

                     Cau cih mờ yal tơnggit K’Duẩn mờ K' Brọp