VOV4.K’ho- Ko\ng bòl glar lùp bơsram, mờ khin cha đòm jat ală broă lơh jak chài pa tàm broă lơh sa, tơnguh jơnhoa khà priă phan bơna tàm bal dùl bă ù lơh sa, bi Thạch Văn Kiên, kis tàm [òn 24, [òn drà Lộc Thắng, kơnhoàl Bảo Lâm, càr Lâm Đồng neh lơh geh cồng nha broă lơh tam kơphê jat broă lơh kơ\ kơl jăp jo\ jòng, lơh geh cồng nha lơh sa uă. Mìng mờ rlau 2 lồ kơphê lơm, pah nam bi lơh geh priă cồng rlau 500 tơlak priă. Bi là cau tam kơphê bơh sơn rờp càr Lâm Đồng dê lơh geh khà dùl sươn kơphê niam tàm dơ\ pơrlòng Ngai chờ kuang ala mat Payer geh bơyai lơh pa do tàm càr Daklak. Jơnau cih bơh cau ai tơngi\t jơnau đơs bơh Anih jơnau đơs Việt Nam tàm Tây Nguyên dê geh đơs bè broă lơh do bơh bi dê, jà làng bol mờ gơ\p bơyô iat bal:

Tàm hìu niam bơne\ mờ kơ\ kơl jăp ngan bơh hìu bơnhă he dê, bi Thạch Văn Kiên lời is dùl anih kuơmàng nàng ơn ku\p khà dùl mờ sră cơng tàng dờp sền sươn kơphê niam mờ bi lơh geh tàm dơ\ pơrlòng “Ngai chờ kuang ala mat Payer” tàm gùl nhai 4 nam 2015 lài do. Do là nam sơn rờp bi Kiên mu\t bal tàm mpồl kơphê niam, bal mờ 100 nă cau tàm mpồl là ală cau tam kơphê bơh 4 càr tàm Tây Nguyên dê, tàm hơ\ geh: Gialai, Daklak, Daknông mờ Lâm Đồng. Sươn kơphê bơh hìu bơnhă bi Kiên dê neh geh tơl ală jơnau sồr pal geh bơh Mpồl bơyai lơh dê sồr, bè broă lơh atbồ kòp lơh aniai bal, bơta chài sơngka sền gàr kơphê, kung bè gàr cồng nha lơh geh sùm….

Là cau geh bơta kờn ngan lơh sươn den tàng tu\ mu\t bal tàm mpồl kơphê niam, bi Kiên đơs là, do là bơta niam nàng bi geh tìp mat lơh quèng, lùp bơsram mờ tàm yal tơngi\t bal bơta mờng chài, đòm jat ngui tàm broă lơh kơphê bơh hìu bơnhă dê. Bi Thạch Văn Kiên, đơs:

“Lòt bơsram, lòt còp kung bè lùp bơsram ală broă lơh bơh ală càr dê. Dơ\ bàr tai là bè bơta chài den geh ală cau mờng chài, kung bè ală giáo sư, tiến sĩ tàm Anih kơlôi sơnơng jak chài măy mok lơh broă sa sươn sre brê bơnơm Tây Nguyên yal tơngi\t bè bơta mờng chài tàm broă sơngka sền gàr, ală broă lơh sền gàr bal ai tờm kơphê in. Bơh hơ\, den a` kung ai geh jơnau bơsram mờng chài nàng rê sơngka sền gàr sươn kơphê bơh he dê gơ in niam rlau”.

Pơgăp mờ do 9 nam, rlau 2 lồ kơphê bơh bi Kiên dê là ală sơntìl kơphê yau, cồng nha lơh geh ờ uă, kờp bal mìng lơh geh 2 tấn tàm dùl lồ. Tu\ geh lòt còp, bơsram ală broă lơh tam kơphê bơkiar tàm uă tiah, bi neh khin cha tam gơl sươn kơphê hìu bơnhă dê mờ ală sơntìl kơphê pa pràn. Mơya, tơngai sơn rờp tài bơh ờ hềt gi\t ngan ngồn bè bơta chài mờ mờng chài sơngka sền gàr, den tàng cồng nha lơh geh kơphê ờ geh kơ\ kơl jăp, cồng nha lơh sa ờ geh uă. Mờ nùs nhơm hàm kờn ngan lùp bơsram, bơceh pa, tơryang tơryồng tàm broă lơh broă sa, tus tu\ do, 2 lồ 4 sàu kơphê bơh hìu bơnhă bi Kiên dê neh geh tam gơl jơh. Kơnờm sơngka sền gàr jat di bơta bơto pơlam bơta chài, den tàng tàm kàl lơh kơphê pa do, bi lơh geh pơgăp 17 tấn kơphê gar, cồng nha lơh geh kờp bal là 8 tấn mờ nggùl tàm dùl lồ. Bi Thạch Văn Kiên yal bè bơta mờng chài bơh bi dê bè do:

 “Să tờm a` go\, sơntìl là kuơmàng ngan rlau jơh, dơ\ bàr tai là broă chài sơngka sền gàr, ơn phơng là pal sùm lơh niam ring bal. Dơ\ pe tai là atbồ bơta kòp lơh aniai den sùm geh sền dờng màng, gi\t loh bơta geh ngan tàm sươn nàng he atbồ gơ in niam. Dơ\ 4 là ơn phơng vi sinh pah nam nàng lơh tam gơl pa ù, nàng sươn kơphê sùm geh cồng nha den bơtơl sùm phơng vi sinh”.

Lòt còp sền uă ngan broă lơh pơlam tam kơphê tàm [òn lơgar, ồng K’Brát, Kuang atbồ Mpồl cau lơh broă sa [òn drà Lộc Thắng, neh đơs niam ngan broă lơh tam kơphê jat broă lơh kơ\ kơl jăp jo\ jòng bơh bi Thạch Văn Kiên dê, mờ sền do là broă lơh lài nàng cau lơh broă sa tàm [òn lơgar in đòm jat mờ ngui tàm broă lơh sa. Ồng K’Brát, đơs:

 “Broă lơh do den Mpồl cau lơh broă sa đơs là geh cồng nha ngan, lơh geh cồng nha uă. Tơngai mờr tus, den Mpồl cau lơh broă sa [òn drà Lộc Thắng geh mblàng yal uă tàm ală cau tàm mpồl cau lơh broă sa nàng làng bol in lòt bơsram hơ\ sồng rề ơnàng lơh uă broă lơh do. Bơh hơ\, lơh tam gơl pa ală sươn kơphê neh kra jo\ sơnam, cồng nha lơh geh ờ uă nàng ai ală sơntìl pa, niam mờ geh cồng nha uă nàng tam, lơh geh tai priă jền ai làng bol lơh broă sa in”.

Bơta niam broă ngui phơng hữu cơ suơn kơphe in

Phơng hữu cơ geh sền là broă lơh kơl jăp tàm broă kờ` lơh niam ù tam kơphe. Mơya,uă làng bol sih phơng ờ di pal, lơh ờ geh cồng nha tàm broă tam phan mờ lơh gơbàn ờ niam tus tiah kis. Jơnau bơto pơlam tơnơ\ do bơh tiến sĩ Phan Việt Hà, lơh broă tàm anih kơlôi sơnơng broă lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên geh dong kờl làng bol bơsong ờ uă bơnah tàm broă ờ niam do: “Di lah men vi sinh niam, he lơh jăt di mờ jơnau kờ` bal mờ ală kơrnoăt lòt bal den tơnơ\ mờ 3 nhai hơ\ sồng phơng ồm. Tu\ phơng neh ồm den geh lơh niam ngan tus mờ broă hòn gơs niam kơphe in, mờ lơh ù m[ùr. Di lah he sih phơng ờ hềt ồm den geh lơh ờ niam tus mờ broă hòn gơs tòm kơphe dê, tu\ hơ\, broă ồm, lề phơng gam pơn jăt tai geh, lơh vi sinh vật geh uă tai, sa uă ngan đạm tàm ù. Den tàng, di lah he sih phơng ờ hềt ồm tàm ù den he go\ tòm kơphe pàl nha, do là bơta bơh broă ồm phơng neh ai jơh khà đạm geh tàm ù, tam phà broă ngui đạm mờ phan tam”.

Jăt jơnau bơto pơlam bơh ală cau jăk chài, phơng hữu cơ, phơng rơpu, kơnrồ, kơmhò plai kơphe, ală sìô siă tơl^k tàm broă lơh sa suơn sre… lài mờ tu\ bơrlu\ bal, jơm jăt di pal mờ broă lơh. Ha là he gơtùi ngui ală phơng hữu cơ vi sinh bơh tàm khà măt phan kă bro geh pin dờn, tơl bơta niam. Kờ` phơng hữu cơ, phơng vi sinh gơdờp uă ngan tus mờ phan tam, tu\ sih phơng he pal kah ală broă lơh jăt jơnau bơto pơlam bơh tiến sĩ Phan Việt Hà dê: “Tài bơta geh mờ phơng neh lơh niam tus mờ ù là 1 tàm ală bơta kuơ màng, he kung pal kah: tu\ sih phơng hữu cơ den pal sih tàm tiah ù, hơ\ là he pal tờ rơbòng mờ bồr phơng wơl, ba` sih phơng jăt broă lơh sih tềng đang ù. Di lah he mìng sih tàm đang ù den ờ gơmu\t tàm tiah ù, mìng geh ờ uă ngan phơng mu\t tàm ù, den tàng broă kờ` ,lơh niam tus mờ ù ờ uă”.

Bơdìh hơ\ tai, tu\ sih phơng hữu cơ mờ mìng sih tềng đang ù den lài ngan là lơh vi sinh vật tàm phơng gơbàn chơ\t uă ngan mờ lơh gơmù broă gơdờp phơng. Mờ dơ\ 2 tai là lơh geh 1 tăp rơyas guh hờ đang ù, mờ he mờng sơnđan là rơyas guh hờ đang măt ù. Tàm kàl prang den rơyas do chơ\t mờ lơh ờ niam uă ngan tus mờ broă hòn gơs niam tòm kơphe dê.

Vi sinh vật tàm ù geh uă bơta bè vi khuẩn, bơsềt, bùi tus mờ ală phan ndai bè ran… vi khuẩn lơh lề ală phan hữu cơ gơs phan [uơn sa rơyas phan tam in mờ să tòm ală vi khuẩn do kung là phan hữu cơ niam ngan ù in.

Cau cih mờ yal tơngi\t- Lơ Mu K’ Yến - Ndong Brawl