VOV4.K’ho - Ală nam pa do, làng bol càr Dakalk neh khin cha tam gơl chi tam kờ` tơnguh cồng nha tơnhàu mờ priă lơh geh. Tàm hơ\ broă mut ngui broă lơh tam tờm kơphe bơrlu\ mờ ală bơta chi sa plai neh dong uă hìu nhă bơtàu tơnguh rài kis:

Tu\ do, uă ngan bă ù tam bơrlu\ bơh càr Daklak dê là tam bơrlu\ tàm suơn kơphe. Dùl bơnah dềt ndai là tam bơrlu\ tàm suơn điều mờ suơn ka kau. Tờm chi geh tam bơrlu\ tàm suơn uă ngan là tiêu, sầu riêng, [ơ… ndrờm geh cồng nha lơh sa uă ngan. Pơn rơ bè broă lơh bơh Trần Văn Thông, ơm tàm ntum Ea Kiêt, kơnhoàl Cư Mgar, càr Daklak neh hời rơ hời tam bơrlu\ tiêu mờ chi sa plai tàm suơn kơphe mờr 2 lồ bơh hìu nhă dê. Ồng Thông pà git, do là bơta sac rơwah geh kờp du\ nền nòn ngan, ờ mìng jơm mbur tờm kơphe in, mờ gam lơh gơs sùh ìo tu\ tam bal mờ kơphe. Kơnờm mut ngui ală bơta chài tam bơrlu\ do, suơn kơphe hìu nhă ồng dê gơs niam sùm, ai cồng nha tơnhàu 4 tấn kơphe gar tàm dùl lồ. Bal mờ hơ\, priă lơh geh hìu nhă ồng dê kung geh tơnguh uă ngan bơh ală bơta chi tam bơrlu\. Ồng Thông pà git: “ Broă tam uă bơta chi tam tus mờ lơh sa drà kă bro kung cèng wơl uă bơta kơ hìu nhă in là lơh sa sùm kơljap. Pơn yơu bè khà priă kơphe, dilah khà priă kơphe gơmù den khà priă tiêu jơnhua rlau halà ndrờm den gơtùi tàm bơ tơl, bal mờ hơ\ gam geh kau su tam bơrlu\ bal den khà priă kờp bal kung gàr tơl niam rài kis hìu nhă in.”

Bi ùr Nguyễn Thị Thu, ơm tàm [òn 8, ntum Ea Kpam, kơnhoàl Cư Mgar geh 1 lồ mờ 7 sàu ù tam kơphe. Bơh sơn rờp, tu\ ờ hềt tam bơrlu\, cồng nha lơh geh bơh bă ù do dê ờ huan uă; bơta niam suơn kơphe gờmu mhar tài uă nam gơtìp trồ prang dờng soat dà lơh aniai, ờ tơl dà [ồm. Tơnơ\ mờ tu\ bơsram mờng chài bơh ală cau ndai dê, jòi blơi sơntìl bơ mờ chi sa plai ală bơta nàng tam bơrlu\, den cồng nha lơh geh neh gơguh uă ngan. Bơdìh 7 tấn kơphe tơnhàu geh pah nam, hìu nhă gam geh priă jền bơh mờr 200 tờm sầu riêng mờ bơ, priă lơh geh kờp jơh gơguh bơh 300 tus 350 tơlak pơn drờm mờ lài. Bi ùr Thu pà git: “ Bơh tu\ sơn đờm tam bơrlu\ tus tu\ do, cồng nha lơh geh bơh tờm bơ dê ai hìu nhă in là jơnhua ngan. Tài dilah bè ờs den tờm kơphe dùl nam mìng tơnhàu geh 4 tấn, mơya tàm 1 lồ dilah tam bơ den 1 nam tơnhàu kung geh 300 tơlak, den tàng cồng nha lơh geh uă ngan.”

Hìu nhă bi ùr Thu mờ hìu nhă ồng Thông mìng là 2 tàm uă hìu nhă tàm Daklak gam rơ wah broă tam bơrlu\ chi tam. Kơnờm bơcri tơl niam mờ khin cha tam gơl chi tam, den tàng priă lơh geh bơh ală hìu nhă lơh sa tàm do uă ngan. Uă broă lơh pa, geh cồng nha neh geh bơcri mut lơh, mờ priă lơh geh bơh rlau 100 tơlak tus 1 tơmàn priă pah nam. Mờ priă lơh geh ngai sơlơ uă, ală broă lơh bơcri priă tam bơrlu\ neh gơ rềng uă ngan tus broă lơh sa suơn sre tàm [òn lơgar. Bơdìh mờ broă lơh geh bơta kuơ phan bơna li la nàng tac hờ lơgar ndai in, ală cau tờm suơn gam ai geh broă lơh, gàr niam rài kis cau lơh broă sa in. Ồng Nguyễn Hắc Hiển, Kuang atbồ cơldu\ tam phan mờ sền gàr phan tam, Gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar càr Daklak pà git: “ Bơh mùl màl neh ai go\, bơdìh mờ broă tam ală bơta chi tam do kờ` tơnguh priă lơh geh, gam pơgồp bơnah gàr niam tiah kis, tam chi lơh gơs mbur suơn kơphe in, gàr sùh ìo tàm nhai prang dờng soat dà kung bè làng bol geh priă jền sùm pah nam.”

Ờ ua\ bơta mờng tuh phơng tàm nhai mìu

Tềng bơta kuơ bơh phơng hóa học den  tàng ua\ cau neh ờ sền gròi tus broa\ ngui phơng hữu cơ. Bơta do geh lơh ù tiah slơ ngai slơ gơbàn klàr, kra\, ala\ bơta tu sa aniai, vi sinh vật tàm ù sùm gơbàn rơ\ rài geh lơh aniai ua\ ngan  tus bơta bơtàu tơngguh bơh chi tam. Broa\ tam kơphe ờ kơljap neh lơh ua\ ngan suơn kơphe slơ ngai slơ gơbàn gơmù plai geh. Kờ` dong làng bol geh tai bơta mờng tàm lơh sa, tam kơphe kơljap, thạc sĩ Đào Hữu Hiền  cau lơh broa\ tàm Viện khoa học nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh tơng kah tus làng bol bè bơta kuơ bơh phơng hữu cơ tàm tam kơphe.

-Ơ ồng, phơng hữu cơ geh bơnga\ bè lơi tus mờ ù mờ chi tam?

Thạc sĩ Đào Hữu Hiền: Ơ làng bol, làng bol kung neh git tu\ tam  kơphe bol he pal sền gròi ngan tus bơta sền gàr kuơ màng, la tàm nhai mìu bol he pal  sền ngan tus broa\ tuh phơng hữu cơ. Tàm   tu\ tam, lài do bol a` geh  pơlam làng bol geh lơh ngan  bơh 2-3 nam den he pal tuh phơng hữu cơ dùl dơ\. Tài tu\ bol he ờ sền gròi pal tuh phơng hữu cơ den cồng nha geh bơh mờ khà niam plai kơphe geh ờ jơnhua. Mờ di lah tuh phơng hữu cơ ờ di bơta sồr den  broa\ sùm tuh phơng hóa học geh lơh ù gơbàn klàr, ờ niam ù, kơphe ờ dờng niam, plai ờ ua\, khà niam  plai ờ hoan tai, sơnam  kơphe slơ ngai slơ kra den tang 2-3 nam bol he pal tuh phơng hữu cơ dùl dơ\, tu\ hơ\ broa\ tuh phơng hữu cơ geh ai go\ geh cồng nha niam ngan. Kuơ màng rlau tai, tu\ bol he tam pa wơl, dilah bol he ờ geh phơng hữu cơ nàng tuh tàm bơtô tus broa\ tam pa den ngan ngồn bơta niam nđiơm gơs tàm ù ờ geh lơh niam, ờ tơngguh mbùr ù, ờ tơngguh khà  hữu cơ den ờ geh pràn nàng chi tam dờng pràn lơh geh niam tus bơta tơngai pa tam bơh suơn kơphe.

-Broa\ ngui phơng hữu cơ tu\ do bol he go\ tàm drà ka\ bro geh ua\ ngan bơta  phơng mờ bol he pal snơng nền rwah bơta phơng lơi kờ` gơ niam?

Thạc sĩ Đào Hữu Hiền: Lài do cau dê ua\ ngan la tuh ala\ bơta phơng hữu cơ bè phơng chuờng hala phơng sa\ chi che mờ ala\ bơta phơng geh he glòm, mơya tu\ do bol he pal ngui bơta phơng hữu cơ lơi niam rlau jơh mờ geh cồng nha rlau jơh den he pal kờp du\. Pơnyơu bè bol he  kung git tu\ làng bol tam kơphe  bè hơ\ mờng ngan làng bol ròng phan ròng , làng bol geh tuh phơng è phan ròng, è iar ơda he dê den  broa\ lơh do la niam. Mơya dilah làng bol he ờ ròng phan, làng bol  blơi  hờ bơdĩh den tàm drà ka\ bro geh ua\ ngan bơta phơng.Bol he ờ git phơng lơi niam. Bè a` sền sơnơng bơh jo\ ngan den a` kung git  mùl màl hờ bơdĩh lơh sa làng bol blơi phơng chuờng den bơta gơs niam  la ờ tơl. Tài cau ngui ala\ bơta lơh jơ lềt ù lơh gơs phơng, he tô lah  hơ\ la phơng ngan, mơya lồi dut bol he tuh  gơ ờ gơs chi tam . Den tàng bol a` geh đơs mờ làng bol  la dilah làng bol he geh gơtùi ròng phan ròng  den bol he tuh phơng chuờng. Phơng  bol he jơm klòm is tuh chi tam la gơ niam  nga rlau jơh ai di lah ờ geh den bol he pal jòi dùl anih lơh phơng lơi  lơh phơng di pl den he hơ\ sồng blơi. Ai dilah ờ tai den he pal blơi ala\ bơta phơng hữu cơ vi sinh hala sinh hóa hữu cơ mờ ala\ hìu ma\y geh pơnrơ neh lơh gơs.

-Ơ ồng, tu\ do  geh ua\ ngan cau tam chi mờng tuh phơng chi tam in ua\ ir bơta kờ` gơlam tus lơh hòac huơr pria\ jền tàm lơh sa mờ  lời jơng kah bu phơng tàm ù, geh lơh  gơ sơ lơ\u wơl tus ờ ua\ bơta chi tam. Den, bol he kờ` pal tuh phơng hữu cơ bè lơi la di pal?

Thạc sĩ Đào Hữu Hiền: Bol a` geh đơs lài mờ broa\ bol he  geh ngui phơng chuờng den bol he pal tờ bơtô tàm nhai mìu hơ\ sồng tuh phơng, jơh tuh phơng den he bồr wơl. Dilah bol he ờ tờ bơtô, hơ\ la bol he ờ tuh phơng chuờng mờ bol he tuh mờ phơng hữu cơ visinh.  Tu\ bol he  tuh mờ phơng hữu cơ vi sinh, den bol he gơtùi tờ bơtô  do tus mờ bơtô ndai la 1 thơt hala bol he gơ tùi tuh  rơsĩh phơng jat gơ lì ntê nha, mờ bol he pal bồr ù den  gơ geh lơh chi tam he niam rlau.Mờ phơng chuờng den bol a` geh  đơs lài la di 2 tus 3 nam den he tuh dùl dơ\ di bơh 20-30 khối phơng tàm dùl lồ. Dilah bol he tuh phơng hữu cơ vi sinh den bol he gơtùi tuh bơh 1 tus 3 kg tàm dùl tờm mờ nam lơi bol he kung pal tuh lơm. Mờ tu\ bol geh tuh phơng hữu cơ, bè ơs bol a` gam pơlam làng bol pal tuh tàm nhai mìu.

-Ơi, ưn ngai ồng ua\ ngan!

Bè hơ\, làng bol cau lơh broa\ sa kờ` pal  kah nàng geh lơh niam  wơl ù mờ dong kơphe dờng pràn kơljap tàm nhai mìu, làng bol kờ` pal tuh  bơsir phơng êt ngan kung pal dùl dơ\ phơng hữu cơ vi sinh. Bulah bè hơ\,  tơng kah làng bol tu\ tuh phơng hữu cơ vi sinh mìng tuh bơsir di pal ala\ bơta vi lượng chi tam in nàng gơ lơh gơs ù, mbùr ù, lơh geh niam vi sinh vật geh kuơ tàm ù dong phơng mhar lề ala\ bơta kan lề, gơ ờ gơtùi tam gơl jơh  mờ phơng hóa học , den tàng ala\ dơ\ tuh phơng hóa học tàm  nhai mìu gam  sùm pal.

          Cau cih mờ yal tơnggit K’ Brọp