VOV4.K’ho - Ală nam rềp ndo, làng bol càr Daklak neh khin cha tam gơl chi tam kờ` tơnguh cồng nha tơnhàu mờ priă jền lơh geh. Tàm hơ\, broă mut lơh tam bơrlu\ tờm kơphe mờ ală bơta chi sa plai neh dong uă hìu nhă bơtàu tơnguh rài kis:

Kung bè uă hìu nhă ndai, nàng geh tai priă jền bơdìh mờ tờm kơphe, nđờ nam do, hìu nhă ồng Cao Văn Thắng ơm tàm ntum Ea Kiết, kơnhoàl Cư Mgar, càr Daklak neh hời rơ hời tam bơrlu\ [ơ, tiêu, sầu riêng tàm suơn kơphe mờr 2 lồ bơh hìu nhă ồng dê. Ồng Thắng pà git, ồng rơwah tờm [ơ, sầu riêng nàng tam bơrlu\ là tài hơ\ là ală chi tam [uơn ngan cèng uă bơta kuơ bè geh mbur rơ hiơm, lơh gơs bơta sùh ìo tu\ tam bal mờ kơphe. Kơnờm mut lơh di ală bơta chài pơlam tam bơrlu\ dp, suơn kơphe hìu nhă ồng dê gơs sùm, cồng nha tơnhàu geh 4 tấn tàm 1 lồ. Bal mờ hơ\, priă jền lơh geh hìu nhă ồng dê kung geh tơnguh uă ngan bơh ală bơta chi tam bơrlu\.

Ai mò Hoàng Thị Phong ơm tàm ntum Ea Kao, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Daklak neh geh mờng chài tam kơphe rlau 10 nam do. Pơgap 5 nam lài, go\ cồng nha bơh broă tam sầu riêng den tàng mò neh tam bơrlu\ tờm chi do tàm suơn kơphe ơnàng 7 sàu ù hìu nhă mò dê mờ 50 tờm sầu riêng. Tu\ do, pah nam, bơdìh mờ broă tơnhàu geh kơphe, mò Phong gam geh nđờ jơt tơlak priă bơh broă tac sầu riêng. Mò Phong đơs là, tơnơ\ do khà kơphe tam kra, den tàng pal tam tai bơta chi tam ndai nàng tờm kơphe dilah ờ tơt plai kung gam geh phan ndai nàng tơnhàu. Mò đơs: “ Suơn kơphe hìu nhă a` dê kung neh kra, den tàng tam bơrlu\ mờ tờm sầu riêng nàng tơnguh tai cồng nha lơh geh, tơnơ\ do tờm kơphe mờ kra den kung pal kơl sang, dilah tam pa wơl kơphe, den he kung geh tờm sầu riêng lơh geh cồng nha bơ tơl, dilah ờ den mbè geh priă jền pah ngai nàng kơp tờm kơphe. Halà he pal tam wơl chi tam bơrlu\ nàng geh priă jền pah ngai, dilah kơl nàng tam wơl den mbè jai kơp chi tam jo\ ngai.”

Gơwèt mờ bi Nguyễn Văn Quốc, ơm tàm [òn 3, ntum Hoà Phú, [òn dờng Buôn Ma Thuột den bi rơwah tờm [ơ nàng tam bơrlu\ tàm suơn kơphe ơnàng 1 lồ hìu nhă bi dê. Bi Quốc pà git, tơl tờm [ơ tam bơrlu\ bi dê tơnhàu geh mờr 50 ki\, ờ uă kàl khà [ơ bi dê tac geh tus nđờ jơt tơlak priă. Bal mờ hơ\, mbur rơ hiơm tờm [ơ dê jơnhua, gơtùi jơm rơ hiơm tờm kơphe in, nàng tờm kơphe ờ gơtìp ro kơn ra` tàm nhai prang duh. Bi đơs: Băng:

“ A` tam tờm [ơ lài ngan là tài cồng nha lơh sa bơh tờm chi do dê, tờm chi do [uơn sơngka sền gàr, mbur dờng gơtùi jơm rơ hiơm tờm kơphe in, pa do dilah ờ geh nđờ tờm [ơ do digơlan suơn kơphe hìu nhă a` dê neh ro jơh.”

Broă tam bơrlu\ chi sa plai tàm suơn kơphe neh dong uă làng bol lơh broă sa tơnguh tai priă jền lơh geh, lơh gơs bơta li la chi tam tàm dùl bă ù, tơnguh jơnhua cồng nha lơh geh tàm broă lơh sa.

Tam bơ bơrlu\ bal tàm suơn kơphe

Tu\ do, ba\ ù tam bơ tàm Daklak neh gơguh tus 5 rbô lồ. Tờm bơ ờ mìng cèng   wơl cồng nha lơh sa kuơ ngan mờ gam la bơta chi tam di pal ngan nàng tam bơrlu\ bal tàm suơn kơphe kờ` lơh geh chi kìng càl mờ kìng mbur kơphe in tàm nhai prang. Den tàng, ngai slơ geh  ua\ ngan làng bol lơh broa\ sa  ngui bơ geh tam bơrlu\ bal tàm suơn  kơphe hìu nha\ he dê. Kờ` làng bol mờ gơp bơyô geh  tai jơnau git wa\ bè rwah sơntìl, tam  mờ sền gàr bơ, tơnơ\ do, Thạc sĩ Hoàng Mạnh Cường cau kuang lơh broa\ tàm Viện khoa học nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh tơng kah làng bol  bè bơta tam, sơng ka sền gàr tu\ geh tam bơrlu\ bal bơ tàm suơn kơphe.

Tu\ do, geh 4 bơta sơntìl bơ neh geh Gah lơh broa\ sa mờ bơtàu tơngguh [òn lơgar dờp la gơ, geh gơ kờ` ngan mờ trồ tiah, ù tiah tàm Tây Nguyên, la ala\ sơntìl bơ do ờ mìng geh plai ua\,  plai bơkah mờ gam sơndra\ geh  tu sa aniai,  ờ hoan roh tu\ jiơ sơng ka sền gàr. Tàm hơ\, mpờl go\ ngan la sơntìl bơ Booth 7. Bơta niam bơh bơ booth la khà bơ tàm  sa\ bơ geh tus 15%, tàm tu\ bơ bè ờs den mìng geh bơh 5-10%. Sa\ bơ pàl crah, bơkah,  đềt, ờ hoan jrau, gar bơ dềt, kơnhòm lơ ut, tơngai dum geh tus 7 ngai tàm tu\ bơ bè ơs mìng tàm 3 ngai. Bơta do geh lơh di pal ngan bơta kờ` tơlik tac mờ lơgar cau. Ngan ngồn,  tơngai tơnhàu bơ tàm nhai 10-11, jơla rlau  2 nhai pơndrờm mờ ala\ bơ ndai den tàng bơ geh tac kas rlau pơndrờm mờ ua\ bơ ờs. Jat Thạc sĩ Hoàng Minh Cường,  tờm bơ booth geh  gơtùi tam tàm ua\ ngan bơta ù. Tàm hơ\ geh ù pơrhê, ù nđiơm gơs geh bơrlu\ bras êt kơh hala ù ring drờm gơ kờ` lơm. Ù tam bơ pal gơ  soat dà niam tài bơ ờ gơ kờ` mờ ngơr bam dà. Bơta PH  sùm la  4-6, ù pal geh po\ mbờc, khòm jơh sìô sia\, tơnơ\ hơ\ den hơ\ sồng tờ bơtô  tam, dilah tàm ala\ ù ua\ ir kơh den he pal  tờm, bơto tam  lơh bè bồng kơphe nàng kơryan  gơbàn gơ cò pơrdô ù. Mờ ù tiah mờ trồ tiah tàm Tây Nguyên đơs bal den gơ kờ` ngan tam bơ tàm nhai 6-7, nhai tơi. Tu\ tam, Thạc sĩ Hoàng Mạnh Cường tơng kah:“Bè ờs bol he tam mờ tờm  bơ bơkiar. Tơnơ\ 6 nhai den bol he rcang tờm bơkiar tàm suơn ờng, bol he gơtùi cèng  tam. Geh dùl bơta chài buơn lơh ngan mờ kờ` pal lơh ngan tus mờ tờm bơ la, la tờm bơ gơ ờ kong mờ gơ ngơr dà den tàng, he tam bơ tàm bơtô tờ den ù  ờng bơ pal ndrờm mờ mờ mat ù tềng bơtô. Tờ bơto, tuh phơng è kơnrồ mờ ala\ bơta phơng neh jơm  glòm lề. Dơ\ 2 tai la  bol he tờ bơtô lài hơ\ di  2nhai mờ bol he tuh phơng tàm bơtô, bồr wơl bơtô nàng phơng gơ ồm lề rlau. Khà phơng den bol he  pal tuh ua\ phơng hữu cơ neh ồm lề, bè ờs bol he ngui phơng è kơnrồ den bol he pal ngui phơng bơh 15 tus 20 kg tàm dùl bơtô.  Bơto tam bơ pal  ơ nàng 60 phơng, jrô di 50 phơng tơnơ\  hơ\  he bồr ù  wơl bơh 1 nhai mơ gùl tus 2 nhai, tơnơ\ hơ\ bol he kùai ù klài ring mờ tam bơ nàng gàr  kis bơh bơt dê mờ khà niam  dờng bơh tờm bơ”.

            Bơ  booth gơtùi tam mìng  gơ lơm mờ tam bơrlu\ bal. Dilah he kờ` tam bơ jat broa\ ka\ bro den he tam mìng bơ lơm. Bulah bè hơ\,  tu\ do, broa\ lơh tam bơrlu\ bal tàm suơn kơphe gam geh ua\ cau lơh broa\ sa rwah  tài bơ gơ geh dờp  àng   tơngai đah  cờn jơnhua,  sa phơng tàm ù jrô rlau. Tờm bơ  den gơ kìng mbur, kìng càl di pal ngan geh  tam bal mờ kơphe, bal mờ hơ\ gam bơtàu tơngguh bơta kuơ lơh sa tàm dùl ba\ ù tam. Thạc sĩ Hoàng Mạnh Cường tơng  kah tai:“Mờ suơn kơphe tam pa tàm tơngai  kơphe ờ hềt dờng, hơ\ la bơh tu\ tam tus nam dơ\ 3, den bol he gơtùi tam bơrlu\ bal tàm ala\ sèng kơphe. Bol he gơtùi tam bơ mờ bơta ngài bơh 9 thơt nhân 12 thơt. Hơ\ la 3 tus 4  sèng kơphe den he tam sùl sèng bơ. Mờ suơn kơphe  neh plai den bol he kan ngan geh tam tàm  gùl sèng kơphe den tàng he tam tàm ala\ tiah gùt dar, jat gah suơn kơphe. Bè ờs bè  bol a` sền sơnơng den geh ai go\ la,  bol he pal tàm tàm khà di 100 tờm bơ tàm dùl lồ kơphe, drờm tus mơ gùl mờ chi tam mìng dùl bơta lơm. Gơ geh tơmù bơta pràn tam pơr lòng bè  tơngai sòl mờ phơng tus mờ  tờm kơphe la chi tam tờm”.

            Kung drờm bè kơphe, tu\ bơ geh tus nam dơ\ 2, dơ\ 3 den làng bol he pal  koh bà ntê tu sa  rềp tàm tiah ù mờ ala\ ntê gơ cat tềng tờm tàm di gùl tus 1 thơt bơh tàm tiah ù. Pal koh ntê 2 nam dùl dơ\ bal mờ mờ  koh ròng ntê den bơta rcang sơndra\ tu sa aniai tàm bơ kung kuơ màng ngan. Ờ ua\ bơta kòp  sùm gơbàn la kòp dàng  tờm mờ kòp toh kiat tàm plai. Den tàng pal bơsong khà kòp tu sa aniai mờ broa\ lơh kong sang ala\ ntê ro tơnơ\   neh jơh pic plai, koh ntê, bồm sơnơm di pal kờ` rcang sơndra\ kòp tus mờ tờm bơ. bè rcang sơndra\ kòp bơ in, thạc sĩ Hoàng Mạnh Cường geh đơs lài:“Tu\ tam bơ den bol he pal kah tus broa\ rcang sơndra\ kòp mờ ala\ bơta kòp tàm plai bơ. Tềng plai bơ geh kòp toh kiat kơmhò bơ lơh bơ ờ niam. Gơbàn bơta do den bơh ua\ ngan bơta bơsềt, mơya ua\ ngan la bơh bơsềt Fitopthora hala suradium mờ ngan ngồn la dùl kòp mờ bol he mờng ngan go\ tềng tờm sầu riêng la dàng tờm, dàng kơmhò, den tềng tờm bơ kung bè hơ\ sơl. Bol he go\ tàm tiah tờm bơ sùm jù mờ dàng kơmhò, den do la ala\ bơta kòp aniai ngan tus mờ tờm bơ. Bè ờs ala\ bơta lơh gơbàn aniai den tàng broa\ gơ mut kòp bơh bơsềt kòp la bơh sơmac mờ òng mat pơrhê, bè ờs bol gơ cuh tềng ala\  tu\ tờm gam bơnung den tàng bol he pal bồm gờ` ngan ala\ bơta sơnơm ADS pơnyơu, sơnơm sơndra\ bơsềt kòp hala bol he pal bồm ala\ bơta sơnơm tu nàng gơ bơtrơh ala\ bơta òng mat pơrhê hala rhài, den tàng bol he pal bồm  gờ` sơnơm, ba` lời plai  dờng den  bơsềt kòp neh gơmut den tàng broa\ bồm sơnơm  kan ngan mờ ờ geh cồng nha”.

            Bal mờ broa\ rwah bơta sơntìl, bơta tam bơrlu\ den tu\ tơngai tam bơrlu\ mờ broa\ lơh  sơng ka sền gàr, tuh phơng tus mờ suơn chi tam bơrbal kung kuơ màng ngan. den tàng, nàng mut lơh broa\ tam bơrlu\ chi tam geh cồng nha, den làng bol pal jòi wa\ nền nòn suơn kơphe he dê, bơta chài tam  bơrlu\ lài mờ tu\ geh tam bơrlu\ bal chi tam. Kơp kờ` làng bol geh dùl kàl lơh sa tơnhàu  geh ua\.