VOV4.K’ho- Tàm broă tam uă tờm chi tam, tơnguh jơnhoa priă jền lơh geh, uă cau lơh broă sa tàm kơnhoàl Krông Ana, càr Dak Lak neh sac rwah tam bơsềt sa mờ bơsềt sơnơm tàm gùng dà broă lơh bơtàu tơnguh lơh sa bơh hìu bơnhă dê. Mờ priă tă bơcri ờ uă mơya cồng nha lơh geh bơh broă lơh tam bơsềt cèng wơl neh dong uă ngan làng bol tàm kơnhoàl do sơrlèt gan rài kis r[ah.

Ồng Đoàn Xuân Thu, kis tàm [òn 4, xã Bình Hoà, kơnhoàl Krông Ana, càr Daklak pah tu\ kah wơl rài kis hìu bơnhă he dê pơgăp mờ do ờ jo\ nam, kung gam gơlơh rơngòt ngan sơl tài bơh ală bơta kal ke bòl glar tàm rài kis. Tàm tơngai hơ\, hìu bơnhă ồng mìng kis kơnờm mờ broă lơh apah lơh mờng lơm. Tài bơh ờ geh broă lơh kơ\ kơl jăp, sa drim kơlôi mho, hìu bơnhă ồng sùm geh jơnau tàm gơjran tam đơs tam lah. Nam 2010 lài do, Trung tâm bơto bơtê broă lơh kơnhoàl Krông Ana jà ồng lòt bơsram broă lơh tam bơsềt rơhe jat rơndăp broă lơh bơto broă lơh ai cau lơh broă [òn lơgar in. Tơnơ\ tu\ jơh bơsram ơdu\ do, ồng neh khin cha dan càn priă bơh ală cau mờng quèng dê nàng tam bơsềt tàm hìu. Bơh sơnrờp hìu bơnhă ồng mìng ờng pơgăp 100 kơldung bơsềt lơm tàm dùl nhai, tus tu\ do, sươn bơsềt ồng dê tam tus 3 rbô kơldung bơsềt tàm dùl nhai, lơh geh priă cồng mờr 100 tơlak pah nam. Ồng Đoàn Xuân Thu, chờ hờp ngan mờ đơs:

“Lài do tu\ ờ hềt bơsram broă lơh den ùr bơklau a` lòt lơh broă apah, lòt lơh mờng ờ geh tơl priă ròng kòn lòt bơsram. Bơh dì ngai a` geh Trung tâm bơto a` in broă tam bơsềt bal mờ bơta kờn gơboh tàm broă lơh mờ sền go\ geh cồng nha den tàng bơh ngai hơ\ tus tu\ do, priă lơh geh bơh a` dê là geh sùm, oh kòn geh lòt bơsram tus gùng tus dà. Tu\ do, lơh geh 1 nơm hìu sơmang, rơndeh rơndồ kung geh sơl, pah nhai priă lơh geh êt ngan rlau jơh den kung geh bơh 7 tus 8 tơlak priă sơl”.

Mò Lê Thị Châu, kis tàm thị trấn Buôn Trấp, kơnhoàl Krông Ana, càr Daklak kung chờ hờp ngan pà gi\t: Hìu bơnhă mò lơh sươn tam bơsềt bal mờ rlau 1000 kơldung sò bơsềt kràng. Broă tam bơsềt ờ roh uă tu\ jiơ, ngai lơh broă mơya cồng nha lơh geh den jơnhoa rlau pơndrờm mờ ală tờm chi tam ndai. Bulah ờ gơ dan uă priă bơcri mơya cau tam bơsềt pal gi\t ngan ngồn ală jơnau gi\t wa\ bè jơnau kờn kis dờng bơh bơsềt dê nàng gơtùi ngac ngar lơh tam gơl wơl ală jơnau bè bơta dùh mrềt, bơta sùh ìo…gơ niam ai bơta kis dờng bơh bơsềt dê. Tơngai tơnhàu geh tam pà gơs 3 dơ\, pah dơ\ là 7 ngai mờ tàm ngài gơ\p pơgăp dùl poh. Jat bơta kờp du\ bơh mò dê, kờp jơh priă tă bơcri, tơngai lơh broă, pah dơ\ hìu bơnhă mò lơh geh priă cồng mờr 6 tơlak. Mò Lê Thị Châu, đơs:

 “He tam bơsềt nàng geh priă ngui sa, lơh kơphê tu\ do kơphê neh jơh kra jo\ sơnam ờ tơl priă jền nàng ngui sa tàm rài kis. Bơh tu\ a` lơh bơsềt do a` sền go\ rài kis hìu bơnhă ờ huan kal ke rlau, priă lơh geh bơh bơsềt mìng dùl dơ\ là neh geh tơl priă kơldung tơn, 2 tơlak 800 rbô đong priă kơldung, ai ală dơ\ tơnhàu tơnơ\ den là geh sa là geh cồng tơn”.

Tam bơsềt gơtùi ngui jơh bă ù lời gời tàm [làng hìu den tàng [ươn ngan lơh, priă tă lơh bơh sơnrờp ai tơl sươn bơsềt in kung dùl êt rlau pơndrờm mờ ală gah broă lơh ndai. Cau tam bơsềt gơtùi ai tơnhàu bơsềt jat nùs kờn he dê, rơcang lài geh tơngai kàl, tơrmù geh bơta gơ aniai hoàc hươr. Den tàng bè hơ\, broă lơh ală broă lơh tam bơsềt kung geh Ủy ban Nhân dân kơnhoàl Krông Ana sền gròi mờ đơs niam ngan tài bơh bơdìh mờ priă jền lơh sa, broă tam bơsềt gam cèng wơl bơta kuơ mpồl bơtiàn dờng ngan, lơh geh broă lơh broă sa ai cau lơh broă tàm [òn lơgar in, ngan là làng bol kòn cau, tơnguh tai priă lơh geh ai cau lơh broă sa in, lơh geh phan bơna kloh tăc mờ cau ngui sa in tu\ do.

Bơta mờng chài tam bơsềt linh chi

Jăt uă sră nggal cih, bơsềt linh chi geh sền bè 1 bơta sơnơm kuơ màng bơh ù tiah dong kờl lơh tơnpràn să jan mờ dong kờl sơm kòp. Jăt mờ uă bơta bơsềt ndai, bơsềt linh chi kal ke ngan bè broă tam rơlao. Tàm jơnau ngai do, kỹ sư Hồ Thị Huyền Trang, kuang bàng lơh broă tàm anih ngui bơta gơguh jăk khoa học mờ công nghệ, Sở Khoa học công nghệ càr Dak Lak bơto sồr làng bol bal mờ gơ\p bơyô ờ uă broă lơh tàm broă tam mờ sền gàr bơsềt linh chi. Jà…

- Ơ kỹ sư Hồ Thị Huyền Trang, kờ` tam bơsềt linh chi he pal kah ală broă lơi?

Kỹ sư Hồ Thị Huyền Trang: Phan sơnrờp ngan tu\ tam bơsềt linh chi là [òk chi cao su, mơya pal là [òk bơh chi òt pa, broă ơn tàm kơl dung pal geh lơh di bơh 1 k^ 2 tus 1 k^ 3. tơnơ\ mờ hơ\, ơn tàm bơnhă kờ` gơsơ\t kòp. Tơnơ\ mờ tu\ neh gơsơ\t kòp, he lời ngềt mờ tơmu\t sơntìl kung pal tàm bơta mrềt di mơ, tài sơntìl bơsềt linh chi gơdờp bơh 22 độ tus 28 độ là niam ngan. Tơnơ\ mờ 20 ngai sơntìl geh di pơgăp 2 bơnah 3 kơl dung he gơtùi cèng tus hờ hìu tam mờ tă bơno\p đềs. tơngai bơsềt hòn den bơta mrềt duh geh gơnoar kuơ màng ngan bơh 25 tus 28 độ C mờ pal lơh bơta àng ba` jơngo ir mờ kung ba` àng ir, tài bơta àng lơh gơrềng tus mờ broă lơh gơs bơsềt linh chi dê.

- Ơi, bè hơ\ tàm broă sền gàr, he pal sền gròi tus mờ bơta mrềt duh mờ sùh ìo bè lơi là di pal?

Kỹ sư Hồ Thị Huyền Trang: Tơnơ\ mờ tu\ neh tă bơno\p đềs di pơgăp bơh 5 tus 7 ngai den bơsềt geh căt, tàm tơngai do he ba` tuh dà tus tàm tu\ bơsềt neh l^k bơdìh ngko kơl dung den he hơ\ sồng tuh dà, mơya he ba` tuh [ồm mờ he mìng tuh tàm tiah bơnàng hìu ha là hờ đang rơkàng kờ` gàr niam bơta mrềt duh tu\ lơi kung tàm pơgăp bơh 25 tus 28 độ C. Gơwèt mờ ală hìu pa tam, bơta mrềt duh ờ hềt geh den he pal rơcang geh phan lơh mrềt duh kờ` gơtùi was bơta mrềt duh mờ bơta sùh ìo tàm hìu tam. Bơta sùh ìo pal geh bơh 70 tus 90%. Mơya, làng bol pal geh sùm bơta sùh ìo pơgăp bơh 80 tus 85% den hơ\ sồng bơsềt hòn gơs niam rơlao.

- Bè hơ\, tu\ p^c tơnhào mờ lơh bơsềt he pal kah bơta lơi ơ kỹ sư?

Kỹ sư Hồ Thị Huyền Trang:  Bơsềt linh chi tu\ p^c den he pal ngui pềs, he ai tê đơng mờ koh, mơya kờ` ba` gơbàn gơl^k bào tử là tơngai he ìs. Tu\ he ìs pal geh tơl phan ìs tàm toal tang ha là ìs tàm đồng geh kờn bào tử, tài di lah he ìs hờ bơdìh di lah trồ tiah càl pràn ha hà gơthul ù kơm buh den lơh gơbàn pơrdô jơh bào tử mờ tu\ ìs he ờ pơrlơ\ mờ he ai tê pơrlơ\ rơle\ tơl nơm bơsềt kờ` bào tử ờ gơbàn pơrdô.

- Ơi, bè ờs ală bơta bơsềt bè bơsềt sò, bơsềt kràng, bơsềt mhơr he gơtùi p^c 2, 3 dơ\, geh tu\ tus 4 dơ\, den bè hơ\ bơsềt linh chi bè lơi?

Kỹ sư Hồ Thị Huyền Trang: Bơsềt linh chi mờng bu\t 2 dơ\. Dơ\ sơnrờp ngan geh bu\t niam rơlao mờ dơ\ 2, den jăt mờ sơnam bơh dơ\ sơnrờp mờ bơsềt geh bơta niam dơ\ 2 ha là ờ. Dơ\ 2 he geh koh rềp mờ tòm mờ ơn pềs ndrờm bal tơn mờ ngko bơsềt mờ koh, mờ bè hơ\ bơh tềng tiah he koh tềng gah den geh bu\t bơsềt pa. Bè ờs den geh p^c dơ\ 2, mờ sơnđan là p^c jơh tài bơta niam mờ bơsềt dơ\ 2 ờ niam. Mơya bơsềt linh chi gơtùi p^c 2 dơ\.

- Ơi, di bè hơ\ ơ kỹ sư, gơwèt mờ ală kòp mờng gơbàn tàm bơsềt linh chi là bè lơi mờ broă sơndră mờ kòp bè lơi là niam ngan?

Kỹ sư Hồ Thị Huyền Trang: Ală kòp mờ bơsềt linh chi mờng gơbàn là mốc xanh mờ mốc cam. Tu\ go\ den go\ loh làng ngan tềng kơl dung. Broă lài ngan là he geh tam cah is kơl dung mốc xanh hơ\ l^k bơdìh kờ` tơmù broă gơtòp mờ gùt dar tiah he pa tă, pal lơh kloh tài gùt dar bơsềt geh gơl^k ală bào tử lơh gơtòp tàm nhơm den tàng tu\ go\ he pal tam cah is mơ, mơya tài bơsềt linh chi 1 bơnah là tài phan lơh he dê mờng rơwah là [òk chi pa den tàng broă gơbàn kòp là ờ hoan gơbàn, mìng tàm tu\ he pơn diang kơl dung, gơbàn sèt den ală bơsềt căt tàm hơ\, lơh sồng [uơn gơbàn gơtòp, di lah mùl màl khà gơbàn gơtòp kòp tàm bơsềt linh chi den ờ uă ngan.

- ƠI, dan ưng ngài kỹ sư!

Cau cih mờ yal tơng^t Lơmu K’ Yến