VOV4.K’ho - Tàm càr Daklak, tờm ca cao sơn đờm geh tam uă bơh nam 2007, bơh rơndap broă bơtàu tơnguh ca cao kơ\ kơljap geh ală mpồl lơh sa kă bro lơh broă bal dong kờl cau lơh broă sa. Tu\ do, ca cao tàm Daklak uă ngan geh tam bơrlu\ đơm mbur tờm điều tàm suơn kơphe, halà tam tàm ală bă ù ờ huan niam. Mờr 10 nam do, tờm ca cao neh ai go\ là 1 tàm ală tờm chi dong lik klàs rơbah tu\ làng bol ngan ngồn rềp mềl mờ gơ:

Nam 2010, mpồl lơh sa kă bro Cargill mut lơh rơndap broă bơtàu tơnguh tiah tam ca cao tàm kơnhoàl Ea Hleo, mờ rlau 200 hìu nhă làng bol lơh broă sa tus bal. Tu\ hơ\, ca cao geh làng bol tam tàm ală bă ù klàr, lài do mìng geh tam tờm điều. Mìng is tàm ntum Ea H’Ral, bă ù tam ca cao geh rlau 40 lồ. Là dùl tàm ală hìu nhă sơn rờp tàm ntum Ea H’Ral tam ca cao, mờ lơh ngan sền gàr chi tam do, tus tu\ do, hìu nhă bi Nguyễn Văn Thực kung gam sơngka sền gàr geh 2 lồ ca cao tam bơrlu\ tàm tờm điều. Kàl tơnhàu pa do, hìu nhă bi Thực geh mờr 300 tơlak priă bơh ca cao. Bi đơs: “ Lài do den geh uă ngan hìu nhă làng bol lơh sa tàm ntum tàm dùl dơ\ le\ mờ hìu nhă a` dê, mơya khi hời rơ hời kơl dang mờ tam chi tam ndai, mơya mờ hìu nhă a` dê den a` kung gam sơngka sền gàr suơn ca cao, tu\ do neh tơnhàu tus nam dơ\ 2 mờ cồng nha lơh geh jơnhua ngan.”

Bơh tu\ ai tờm ca cao nàng tam tàm ală bă ù krơi is bè Ea Kar, Lak, Buôn Đôn, Krông Pach, Ea Hleo…, tàm Daklak neh geh uă broă lơh tam ca cao geh cồng nha. Cồng nha tơnhàu kờp bal tus mờ ală suơn ca cao tơnhàu geh bơh 2 tus 2 tấn mờ gùl tàm dùl lồ. Khà priă tac ca cao kung jơnhua ngan, mờr 60 rbô priă tàm dùl ki\ gar ca cao ra`. Uă cau lơh broă sa pà git, tờm ca cao kung [uơn ngan tam tài gơ ờ rơwah bơta ù. Tàm ală bă ù ờ niam dilah sơngka sền gàr niam den kung gơtùi ai cồng nha tơnhàu uă rlau mờ chi tam ndai. Ồng Bùi Tiến Mai, ơm tàm ntum Ea H’Ral, kơnhoàl Ea Hleo pà git: “ Pơn drờm mờ tờm kơphe den tờm ca cao geh cồng nha lơh sa uă rlau, kờp bè khà kờ` dà den tờm ca cao kờ` êt rlau. Bè suơn a` dê, ờ geh dà [ồm, mìng sơngka sền gàr ơn phơng tờm kơphe in. Pơn yơu bơcri tờm kơphe in 3 bơnah den tờm ca cao mìng kờ` dùl bơnah lơm.”

Tàm tu\ tu\ do uă hìu nhă kung gam kwi kuơ tàm broă kơl tam – tam kơl, den ală hìu nhă kơ\ nùs tam ca cao bè bi Thực, bi Mai den gam dờp geh cồng nha lơh geh he dê. Bal mờ hơ\, làng bol tam ca cao kung ờ huan kơ lôi bè chài tam, sơngka sền gàr, tài khi gam geh dong kờl uă ngan bơh ală mpồl lơh broă dunia. Ồng Vũ Quốc Hoạt, kuang atbồ mpồl cau lơh broă sa ntum Ea H’Ral, kơnhoàl Ea Hleo pà git, làng bol geh pơlam bơta chài bơh tu\ pa cih mat nàng tam ca cao tơn. Ồng pà git: “ A` ờ hềt go\ dùl bơta chi tam lơi mờ cau sền gròi tus bơta chà kung bè bơta bơcri sơngka sền gàr kung bè lơh gơlik. Cau dong kờl bè priă jền, mờ khi dong kờl dùl bă niam ngan.”

Bal mờ ală chi tam kuơ màng ndai bè kơphe, tiêu, kau su, den tờm ca cao kung gam lơh geh bơta li la phan lơh gơs bơh suơn sre tàm Daklak, dong làng bol tơnguh priă jền lơh geh, bơtàu tơnguh rài kis. Mơya kờ` tờm ca cao bơtàu tơnguh kơ\ kơljap den kờ` ngan geh bơta tam klac pràn rlau tai đah 4 mpồl, tàm hơ\ sền gròi tus gơnoar kuơ ngan ngồn bơh ală hìu nhă tam ca cao dê. Geh bè hơ\ den hơ\ sồng làng bol iang nùs bơcri sơngka sền gàr, tơnguh jơnhua cồng nha lơh geh mờ bơta niam bơh chi tam do dê.  

Bơta chài tam sơng ka sền gàr  ca cao tàm kàl mìu

Nhai mìu la tu\ tơngai tờm ca cao dờng pràn ngan,  tơt plai  geh pơrya ngan tus bơta geh cồng nha tàm suơn chi. Bulah bè hơ\,  tu\ tơngai do, tu kòp lơh aniai kung gơbàn ua\ ngan lơh aniai tờm ca cao, ngan la nhui  sơmac mờ kòp lơh ồm plai. Bè ờ  ua\ bơta chài  sơng ka sền gàr tu sa aniai tus mờ ca cao tàm nhai mìu, thạc sĩ Đào Thị Lan Hương cau kuang lơh broa\ tàm Viện khoa học kỹ thuật  nông lâm nghiệp Tây Nguyên  geh ho jơnau lùp.

            -Ơ thạc sĩ,  sơng ka sền gàr ca  cao tàm nhai mìu den bol he pal kah ala\ bơta lơi?

            Thạc sĩ Đào Thị  Lan Hương: Tàm tơngai nhai mìu den broa\ bơcri sơng ka sền gàr tàm suơn bol he dê pal kah tus ala\ bơta  tơnơ\ do: Lài jơh la broa\ ròng ntê. Tàm gùl nhai mìu  dờng ngan, den bơta gơbàn  sù ìo ua\ ngan drờm mờ broa\ dờng bơh chi tam dê pràn ngan, plai gam dờng den kòp ồm plai kung  gơlik geh ua\ ngan, dilah làng bol rcang sơndra\ kòp  ờ niam den khà tờm chi geh geh plai gơbàn kòp ua\ den gơlam gơbàn aniai  dờng ngan. Rlau mờ hơ\ tai,  tàm tơngai do,  den suơn chi tu\ ntê chi geh cat pràn den làng bol pal geh bơta chài ròng chi niam,  sùm pal koh  sang bà ala\ tờm chi kìng mbur nàng àng  tơngai geh gơ sòl gùt dar nha mờ geh sòl tus tơn tềng plai  ca cao. Bè hơ\  plai ca cao geh gơ  gơ pơrdô dà ua\, kơryan geh  bơta  phan lơh kòp gơmut tàm plai, kơryan geh geh ồm plai. Mờ dùl bơta tai làng bol pal kah tai la tàm tơngai do,  den tu\ plai ca cao neh dờng,  mut tàm tu\ tơngai prap bơta tàm gar, den tàng làng bol pal tuh phơng bơrlu\ bal mờ khà ua\ cali, ua\ rlau mờ khà phơng đàm.

-Den, thạc sĩ gơtùi đơs loh rlau bè bơta koh klah bà ntê  ca cao tàm tu\ tơngai do ?

            Thạc sĩ Đào Thị Lan Hương:  Tàm 6 nhai bơh kàl mìu den làng bol he pal ròng ntê tus mờ ca cao  geh lơh 2 dơ\. Dơ\ sơnrờp geh mut lơh tàm bồ nhai mìu, tu\ sơrlèt gan dùl kàl prang kràn ngan den tàm suơn geh ờ ua\ ntê  gơbàn ro bơh tu sa mờ ờ ua\ ntê ờ geh kuơ den bol he pal koh sang mờ tở gùm khòm nàng bơsong. Tàm gùl nhai mìu, tu\ ala\ ntê  nha ca cao dờng pràn mờ cat ua\ nha, den bol he  pal ròng ntê tus suơn ca cao gơ geh ha pah, tơmù ua\ ngan bơta gơbàn tu sa aniai. Ngan la  ala\ bơta tu sa aniai, ngan la nhui sơmac mờ kòp ồm plai geh lơh aniai tus ca cao tu\ ua\ ir sù ìo. Tu\ làng bol ròng ntê ca cao in den kung pal sền ngan tus broa\ koh bà ala\ ntê chi kìng mbur kờ` suơn chi gơ geh ha  pah.

            -Tàm tu\ tơngai do,  làng bol pal kah bơta lơi tu\ tuh phơng tus mờ tờm ca cao, ơ thạc sĩ?

            Thạc sĩ Đào Thị Lan Hương: Làng bol pal kah ngan tu\ tuh phơng tus mờ tờm ca cao, tam pà geh tus 3 dơ\ tàm nhai mìu. Dilah tàm nhai prang den làng bol geh tu\ dà den hơ\ sồng geh tuh phơng tai dùl dơ\ tơnơ\ tuh dà.  Ai tàm kàl mìu,  he pal tuh lơh 3 dơ\. Dơ\   sơnrờp geh tuh phơng tu\ rơp mut kàl mìu, tu\ hơ\ chi tam gan  dùl kàl prang kờ` ngan phơng nàng geh dờng pràn cat nha rcang lì bơkàu,  mờ plai kàl tơnơ\. Dơ\ 2 la tàm gùl kàl mìu, tu\ do chi tam geh dờng pràn, làng bol pal tuh bơsir kờ` gơ in tơt ua\ plai jơnhua ngan. Dơ\  tuh phơng dơ\ 3, làng bol pal kah  tuh khà phơng kali ua\ rlau mờ phơng đàm nàng plai ca cao geh kơljap,  tơngguh bơta pràn sơndra\ kòp ồm plai tàm nhai mìu.

            -Bè thạc sĩ neh đơs, den tàm tu\ tơngai do, tu sa gơbàn ua\ ngan tàm tờm ca cao,  bè hơ\ cau tam ca cao pal lơh  bè lơi kờ` kơryan tu sa aniai gơbàn do?

            Thạc sĩ Đào Thị Lan  Hương: Kòp ồm plai gơbàn ua\ ngan tàm  kàl mìu, dilah bol he ờ rcang sơndra\ niam,  rcang sơndra\ ờ di tu\ den gơbàn aniai ngan di gơbàn  geh tus bơh 70-80%. Den tàng tàm tơngai do, làng bol pal bồm sơnơm rcang sơndra\ ồm plai tus mờ ca cao, den ngui sơnơm gốc đồng bè Didominaris, nồng độ bơh 2-3 bơnah rbô. Tàm nhai mìu den tu sa aniai gơbàn ua\ ngan la nhui sơmac lơh aniai ca cao. Sơmac geh cuh plai bơnung den plai geh gơbàn ròn, gơ jrùh jơh. Mờ ala\ plai dờng den gơbàn  sơmac cuh den plai gơbàn ờ song, lơh ờ geh gar, den tàng làng bol pal kah tus broa\  sơndra\ sơmac tus mờ tờm  ca cao.

            -Ưn ngài  thạc sĩ ua\ ngan!

                   Cau cih  mờ yal tơnggit K’ Brọp  mờ K' Duẩn