VOV4.K’ho - Tam pa wơl kơphe gam là bơta geh uă ngan làng bol sền gròi tu\ nhai mìu gam tus rềp. Kờ` dong làng bol geh dùl broă lơh mùl màl nàng gơtùi sền mờ mut ngui ngan ngồn, anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre chi brê Tây Nguyên neh mut lơh broă lơh tam pa wơl tờm kơphe mờ broă lơh công nghệ pa ngan tàm mpồl lơh sa kă bro kơphe nhai 10, ntum Ea Knuêch, kơnhoàl Krông Pach, càr Dak Lak:

Nam 2015, geh bơta dong kờl bơh anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre chi brê Tây Nguyên, mpồl lơh sa kă bro neh tam pa wơl 5 lồ kơphe jat broă lơh mut ngui ală bơta chài lơh broă pa ngan. Broă lơh do gam cèng wơl uă bơta kơp kơnờm mpồl lơh sa kă bro in. Mò Nguyễn Thị Nga, cau lơh broă bơh mpồl lơh sa kă bro kơphe nhai 10 pà git, lài do, kơphe tam pa wơl tàm mpồl lơh sa kă bro sùm gơtìp chơt uă bơh nam dơ\ 2 tơnơ\ mờ tu\ tam, mơya gơwèt mờ suơn chi tu\ do, tơl bơta ndrờm niam lơm. Mò đơs: “ Bơh tu\ mut ngui bơta chài lơh broă pa den hơ\sồng go\ tam gơl bè ngui dà [ồm tềm pềr rlau, ngui ală bơta sơnơm di mờ bơta chài geh pơlam mờ tờm kơphe kung gam gơs niam rlau.”

Broă lơh 15 lồ tàm mpồl lơh sa kă bro kơphe nhai 10 geh mut lơh tàm bă ù geh khà tu luh uă ngan. Tơnơ\ mờ tu\ mblàng khà tu luh tàm ù, ală cau jak chài neh lơh niam ù mờ chế phẩm sinh học mờ tơmù tơngai lời ù gời tàm pơdar mìng gam 1 nam pơn drờm mờ tơngai 2 nam jat bè rơndap broă bơh Gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar dà lơgar ai tơlik. Bal mờ hơ\, gơwèt mờ tờm sơntìl, bơdìh mờ ngui ală bơta tờm sơntìl geh bơta niam neh geh dờp, tàm broă lơh do, anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre chi brê Tây Nguyên ai tờm sơntìl neh geh tam 2 nam tàm suơn, tơnơ\ hơ\ den hơ\sồng tam, tơmù tai 1 nam tơngai hòn dờng kuơ màng. Bè [ồm dà, broă lơh geh crap mai\ [ồm dà tềm pềr. Tàm tu\ tam mờ sơngka sền gàr ndrờm mờ broă lơh sinh học. Tus tu\ do, suơn chi gơs niam ngan mờ neh tơt plai dơ\ sơn rờp. Mò Lương Thị Mơ, kuang bàng chài lơh broă mpồl lơh sa kă bro kơphe nhai 10 pà git: “ Tus tu\ do, go\ suơn chi gơs niam mờ ring ngan. Mut ngui bơta chài lơh broă bơh anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre chi brê là mờng chài kuơ màng ngan nàng mpồl lơh sa kă bro pơnjat tai tam pa ală suơn chi pơnjat tai.”

Jat anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre chi brê Tây Nguyên, broă lơh tàm mpồl lơh sa kă bro kơphe nhai 10 là broă lơh lài bè mut ngui ală gơguh jak khoa học kỹ thuật pa ngan mờ geh pơlam nàng làng bol in gơtùi sền mờ mut ngui tàm broă lơh sa. Tiến sĩ Phan Việt Hà, kuang bàng anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre chi brê Tây Nguyên pà git tai: “ Tàm broă lơh do, bol a` gam mut ngui uă ngan gơguh jak khoa học kỹ thuật, bol a` hòi bal là ală broă lơh sền gròi chi tam bơrlu\ bal. Tàm hơ\, sền gròi kòp tu sa aniai bal, bol a` sơlơ ngui ală chế phẩm sinh học, gơ ờ mìng gàr niam tiah kis mờ gam tềm pềr priă bơcri mờ geh bơta kuơ kơljap jo\ jòng. Bè [ồm dà mờ ơn phơng den ală mai\ mok mờ bơta chài lơh broă bol a` dê tềm pềr bơh 20 tus 30% ngai lơh broă mờ khà dà [ồm halà priă ơpah cau ơn phơng mờ khà phơng ơn. Dilah bol he lơh di bè do den bol a` pơrgon là cồng nha lơh geh niam ngan. Gơya dùl tàm ală kal ke là bơta bơcri priă bơh sơn rờp gơ uă mơya jat kờp du\ bơh bol a` dê, jơh dùl rơndap broă lơh den bơta kuơ cèng wơl uă rlau pơn drờm mờ broă bol he mut lơh bè ờs.”

Tam pa wơl kơphe là bơta [uơn nàng làng bol mut ngui ală gơguh jak khoa học kỹ thuật tàm broă lơh sa, bơdìh mờ broă ngui ală sơntìl pa nàng tam den làng bol gơtùi crap mai\ [ồm dà tềm pềr pơgồp bal mờ ơn phơng bơh dà nàng tềm pềr dà [ồm, priă ơpah cau lơh broă, tơnguh cồng nha tàm broă ngui phơng sih, pleh gơwèt tàm trồ tiah. Bal mờ hơ\, làng bol pal lơh jat ơn phơng dipal jat jơnau kờ` bơh tờm chi dê nàng gàr niam suơn kơphe tam pa kơljap jo\ jòng.

Nàng geh tai git wa\ bè broa\ tam pa wơl kơphe, tiến sĩ Trương  Hồng kuang jat jơng atbồ gah Khoa  học kỹ thuật lơh broa\ sa suơn sre chi brê Tây Nguyên tơng kah làng bol mờ gơp bơyô in git bè bơta chài lơh ù,  rwah sơntìl mờ sơng ka sền gàr kơphe tàm tơngai tam pa.

            -Ơ ồng,  tu\ lơh pal tam pa  wơl kơphe, làng bol cau tam kờ` pal kah ala\ bơta lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Tu\ pal tam pa wơl kơphe den cau tam pal kah ala\ bơta tơnơ\ do: Lài jơh,  pal geh git  suơn tam pa kơphe he dê tu\ sang kơphe yau gơ geh gơbàn kòp lah ờ. Do la broa\ lơh kuơ màng ngan. Dilah ờ gơbàn kòp den bol he gơtùi geh tam pa  wơl mo. Dilah gơbàn kòp den, bol he sền suơn chi gơbàn kòp nggờ` hala kơnjơ\. Dilah  gơbàn kòp nggờc,  den he tam chi ndai tàm dùl nam hơ\ sồng tam kơphe, dilah gơbàn kòp kơnjơ\ den he tam chi tam ndai 2 nam hơ\ sồng tam kơphe mờ do la broa\ pal lơh. Dơ\ 2, la tu\ tam pa kơphe làng bol pal kah rwah sơntìl niam. Tơnơ\ geh tam, làng bol pal tuh phơng  ring niam mờ di pal jat jơnau pơlam tàm broa\ tam pa wơl kơphe. Tàm hơ\ pal kah tus broa\ tuh phơng hữu cơ. Dilah geh den he tuh 1 nam dùl dơ\ phơng geh dong kơphe dờng mờ cat pràn niam.

            -Ồng gơtùi đơs loh rlau tai bè broa\ geh lơh niam wơl tàm broa\ geh lơh niam ù tàm bơta tam pa wơl kơphe geh mut lơh mbè lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Broa\ geh lơh niam wơl ù tàm broa\ tam pa wơl kơphe làng bol pal kah ala\ bơta tơnơ\ do: Tu\  geh ai git suơn chi pal tam pa wơl kơphe den tơnơ\ jơh pic plai den pal dui\ sang jơh kơphe yau hơ\ sồng lơ òr tac rơyas, khòm kloh mờ is ù. Tài tơngai is ù slơ jo\ den slơ niam. Tu\ is ù bè hơ\ den tơngai sòl lơh bơta duh tàm ù geh lơh gơ chơt tu, tuh lpuh tàm ù den tàng geh lơh tơmù gơbàn kòp ồm rơyas kơphe pa tam tơnơ\ do in. Pơnjat tai, bol he pal  tuh vôi tàm jơh ba\ ù, nàng lơh jơh sràt ù mờ tơnơ\ hơ\ lài mờ tu\ geh tam pa suơn kơphe ờ gơbàn kòp, bol he gơtùi tờ bơtô tơnơ\ tuh phơng chuờng, phơng lân nàng bơyai lơh geh tam pa tàm nhai 5, nhai 6. Dilah suơn chi gơbàn kòp, den gơjat bơta kòp he pal tam chi ndai,   tam chi ndai mờ ala\ jơi  chi khoah hala ala\  bơta tờm chi ndai  kờ` bol he tơnhàu geh phan mờ tu\ tam pơdar bè hơ\ den ala\ phan jơng kah bol he lời tàm ù, lơ òr nàng  jơm lơh phơng, dong ù  nđiơm gơs rlau, pơ gồp bal dong kơphe dờng mờ cat dờng pràn niam tơnơ\ do in.

            -Tơnơ\ ù geh lơh niam, den broa\ rwah sơntìl geh  pơrya kuơ màng  mbè lơi mờ làng bol pal kah  bơta lơi tu\ rwah sơntìl, ơ ồng?

            Tiến sĩ Trương Hồng:  Sơntìl la bơta geh kơrnuat ngan tus mờ chi tam jo\  sơnam đơs bal mờ  kơphe đơs is. Dilah rwah sơntìl niam den tơnơ\ do bol he tơnhàu geh cồng nha jơnhua  mờ sa\ gar kơphe niam. Den tàng,  tu\ tam pa wơl kơphe den làng bol pal kah tu\ do, bol he geh ala\ broa\ lơh dong kờl sơntìl kơphe làng bol in mut lơh tam pa wơl bơh gah  lơh broa\ bơh Vicofa, hơ\ la mpồl tam klac kơphe ca cao Việt Nam pah nam khi gam dong kờl sơntìl TRS1, do la sơntìl geh tam mờ gàr cồng nha jơnhua,  khà plai ua\. Dơ\ 2 la bơh broa\ lơh [ơh Gah khoa học kỹ thuật lơh broa\ suơn sre chi brê Tây Nguyên mờ mpồl Nestle,  gah broa\ do cau geh dong kờl di 50% lơm, gam 50% den làng bol pal blơi mờ pria\ he. Tu\ làng bol ờ geh bơta nàng gơtùi geh tus mờ  2 gah do den tu\ blơi sơntìl làng bol pal kah tu\ blơi sơntìl pal tus tềng ala\ anih  ờng sơntìl jat geh cih bơh adat boh lam. Geh  sơntìl niam,  geh ai go\ loh làng ngan mờ bơta kuơ màng tu\ blơi sơntìl den pal rwah sơntìl pràn,  chi tam ờ gơbàn kòp la dùl tàm  ala\ bơta kờ` ngan nàng geh tam pa wơl kơphe geh cồng nha.

            -Den bè hơ\ ơ ồng, ala\ sơntìl kơphe lơi neh geh dờp mờ geh ngui  tam ua\. Làng bol gơtùi tus blơi sơntìl tềng  lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Tu\ do,  neh geh 9 sơntìl kơpe rơta neh geh Gah lơh broa\ sa mờ bơtàu tơngguh [òn lơgar dà lơgar dờp la TR4, TR5, TR6, TR7, TR8, TR9, TR11, TR12, TR13 mờ  sơntìl TRS1 la  sơntìl pa bơkiar ua\ sơntìl  bơtờp bal. Ala\ sơntìl do làng bol gơtùi tus mơ, dùl la Gah khoa học kỹ thuật lơh broa\ sa suơn sre chi brê Tây Nguyên, 2 la anih tờm  sơntìl chi tam  di  Gah lơh broa\ sa mờ bơtàu tơngguh [òn lơgar càr, [òn  dờng. Do  la 2 anih  geh dà lơgar dong kờl nàng lơh gơs sơntìl  ka\ bro sơntìl chi tam, gam wơl den ala\ anih ndai làng bol pal kah tu\ blơi sơntìl den pal lùp ngan nòên nòn neh geh anih lơh broa\ geh gơnoar dà lơgar  lah ờ ai lơh gơs, ka\ bro sơntìl , dilah ờ  den sơntìl ờ tơl niam.

            -Ơ ồng,  broa\ sơng ka sền gàr suơn kơphe tàm tơngai tam pa wơl geh broa\ lơh lơi krơi is mờ bro tam ù pa ờ, bol he pal kah bơta lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Sơng ka sền gàr kơphe tam pa wơl ờ krơi is ua\ mờ ala\ suơn kơphe tam ù pa, mơya gơ geh ờ ua\ bơta mờ làng bol pal kah, hơ\ la: Dùl la ta\ rơyas bơh ù pa mus den pal  ta\ nền, pal bơsong ù mờ vôi, ngan la pal tuh phơng chuờng kơphe in mờ dilah he geh den  he geh  lơh bal ngui tai ờ ua\ chế phẩm sinh học geh gơ dờp niam  sơndra\ mờ ala\ tu sa aniai tàm ù, bè: Trichoderma, Beddomoonat, den bol he ngui phơng chuờng tuh lài mờ tu\ tam pa. Mờ ala\ nam tơnơ\,  kung tuh phơng chường tơl. Phơng hoá học den he gơtùi tơngai sơnrờp bol he ờ kờ` tuh ua\ bè ơs mờ bol he mìng tuh ua\ phơng hữu cơ. Bơta do geh dong ù geh nđiơm gơs rlau mờ ngan la geh dong geh lơh niam ua\ phan kis tàm ù geh kuơ tus bơta dờng bơh kơphe.

            -Ưn ngài ồng ua\ ngan.

                   Cau cih mờ yal tơnggit K’ Duẩn mờ K’ Brọp