VOV4.K’ho-Bạch hầu là dùl bơta kòp bơtờp tài bơh vi khuẩn bạch hầu lơh gơlik, geh bơta pràn lơh bơtờp mhar mờ digơlan lơh chơ\t să dilah ờ geh sơm bời di tu\. Jăt jơnau cih dờp bơh gah lơh sơnơm càr Dăk Lăk dê, kòp bạch hầu ndrờm bè ờ gơbàn kờp bơh tu\ geh sơnơm vaccine rcăng sơndră kòp, mờ ngan là tàm pơgăp 16 nam rềp ndo. Mơya, lồi nhai 8 pa do, tàm ù tiah càr dê neh geh dùl nă kơnòm dềt gơtìp bơtờp kòp bạch hầu mờ neh chơ\t, bal mờ hơ\ là kòp neh lơh bơtờp ai 3 nă cau in tàm dùl hìu bơnhă cau kòp gơtìp chơ\t do dê.

Cau kòp là dùl nă oh ùr dềt 6 sơnam, cau Sơdàng ơm tàm [òn H’Ring, xã Ea H’Đinh, kơnhoàl Cư Mgar, càr Dăk Lăk. Jăt jơnau yal wơl bơh hìu bơnhă dê, oh ùr dềt do gơbàn kòp bơh tàm ngai 22 nhai 8 bal mờ ală bơta gơ tơngo\ bè duh să sùm, jê rơnồng dờ, sàu sa ờ gơ mu\t, ngkro ko mờ geh cau tàm hìu bơnhă jun lòt kham kòp tàm hìu sơnơm bơdìh mơya ờ bời. Tus ngai 29/8, oh ùr dềt do geh jun tus hìu sơnơm kơnhoàl Cư Mgar dong kờl mhar mờ geh jun tus sơrbac mhar hờ Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Tàm do, oh geh kham kòp mờ gi\t là bơtờp kòp bạch hầu, bác sĩ đơs là gơbàn kơn jơ\ ngan mờ oh neh chơ\t tàm mho ngai 30 nhai 8.

Tơnơ\ mờ tu\ geh jơnau yal bè cau kòp do, gah lơh sơnơm càr Dăk Lăk neh sơrbac mhar lùp kờp, cang tiah geh kòp, bơsong tiah ơm kis, bơyai lơh kham mờ sền mhàm kòp ai ală cau tàm hìu bơnhă mờ làng bol kis tàm tiah do in. Lồi du\t geh 35 nă cau geh tềl tơngo\ pin gơtìp bơtờp kòp, tàm hơ\ geh 3 nă cau tàm hìu bơnhă oh ùr dềt do bơtờp mờ vi khuẩn bạch hầu. Ală cau do tơnơ\ hơ\ tơn sơrbac mhar geh ai cah ơm is mờ sơm kòp tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Đơs tai là broă lơh bơsong kòp bơtờp, bác sĩ Phạm Văn Lào, Kuang atbồ Hìu sơnơm Y tế dự phòng càr Dăk Lăk pà gi\t:

Càr Dăk Lăk neh lơh ală broă lơh bơsong tàm tiah geh kòp, ngui dà sơnơm [ồm sùm pah ngai, tus tu\ do neh là ngai dơ\ 5, bol a` [ồm sùm dùl ngai 2 dơ\ tàm tiah hơ\. Dơ\ pe là neh ai hùc sơnơm kháng sinh ai pơgăp mờr 1 rbô nă cau tàm tiah hơ\ in, hơ\ là ală cau geh gơrềng, ală cau tam tìp mờ ơm rềp mờ cau kòp, ndrờm ai hùc lơm sơnơm ding nàng gàr niam ờdo ờdă.

Lài hơ\, tàm nam 2018, tàm ù tiah càr Kon Tum kung neh geh 2 nă cau chơ\t tài bơh kòp bạch hầu sơl. Đơs bè bơta kòp bạch hầu gơbàn tàm lơgar he tu\ do, Phó giáo sư, Tiến sĩ Trần Đắc Phu, Kuang atbồ Cục Y tế dự phòng gơ wèt Bộ Y tế pà gi\t, lài do, kòp bạch hầu gơbàn sùm tàm jơh ală tiah tàm gùt lơgar mơya bơh tu\ sơnơm vaccine rcăng sơndră kòp bạch hầu geh ai tơmu\t tàm broă lơh ci\t sơnơm rcăng sơndră kòp rề ơnàng, kòp bạch hầu ndrờm bè neh geh kơryan mờ mìng sền go\ tàm bàr pe nă cau gơbàn rah rài tài bơh ờ ci\t sơnơm vaccine, sùm gơbàn tàm ală tiah sar lơgar ngài, tiah geh khà ci\t sơnơm rcăng sơndră kòp dùl êt. Phó giáo sư Tiến sĩ Trần Đắc Phu pà gi\t:

Kòp bạch hầu tu\ do kung gam ờ hềt geh kơryan jơh sơl. Tàm dunia kung bè hơ\ sơl, kung gam geh sơl ală cau bơtờp kòp bạch hầu mờ tàm Việt Nam kung bè hơ\ sơl. Tàm ală nam rềp ndo, kòp bạch hầu geh rah rài tàm ală tiah làng bol kòn cau ơm kis bè tàm Tây Nguyên, ală càr tiah tàm gùl lơgar, bè Quảng Ngãi, Quảng Nam. Uă ngan, ală cau do là tài bơh kuang bàng lơh sơnơm tài bơh uă nam sùm ờ sền go\ kòp bạch hầu den tàng tàm tơngai sơnrờp kal ke kham gi\t kòp, mìng geh ală cau kòp gơbàn kơn jơ\, chơ\t mờ ai mhàm sền kòp den hơ\ sồng gi\t là gơbàn kòp bạch hầu.

Kòp bạch hầu là kòp lơh bơtờp [ươn ngan bơh gùng tă nhơm hala tam tìp ơm rềp tơn mờ ală dà sồt rơmà` bơh puăc, kơltau, muh, rơnồng dờ cau kòp dê. Kòp gơbàn bal tàm cau dờng mờ kơnòm dềt mơya gơbàn uă ngan là tàm kơnòm dềt hơđơm 15 sơnam. Kòp sùm geh ală tềl tơngo\ mùl go\ ngan bè: duh să dùl êt, jê rơnồng dờ, bơsiă, kro ngko, ờ gơ dan sa. Tơnơ\ 2 tus 3 ngai, geh as gơ prồ bè puăc đah ngkời halà tềng bàr đah rơnồng dờ, geh dà bò khuh, kuh halà jù. As gơ prồ puăc wìn, nđềr, [ươn gơ hòr mhàm. Do là tềl tơngo\ kuơmàng ngan rlau jơh nàng sền go\ kòp. Cau bơtờp kòp bạch hầu tu\ ờ geh sền go\ mờ sơm kòp di tu\, khih bạch hầu digơlan lơh aniai ală sồt mồr, bè: as sồt puăc nùs, as sồt ală ơră tơngoh, jriang che tơngoh lam gùng lòt tus puăc nùs, chơ\t tài bơh rơ dồl mhàm tơngoh halà ờ pràn nùs nisơna. Kòp kung lơh ờ niam leh, lơh ồm lề ding leh, gơ hòr mhàm tăp chung mờ bơdìh puăc bồ tô leh. Ngan là lơh gơkòl hăt gùng tă nhơm mờ lơh gơbàn chơ\t să tàm pơgăp bơh 6 tus 10 ngai.

Jat gah lơh sơnơm càr Dăk Lăk yal, [òn H’Ring, tiah sền go\ cau bơtờp kòp bạch hầu, là dùl tàm ală tiah gam gơlời hu\i ci\t sơnơm rcăng sơndră kòp bơh càr dê. Tu\ do, tàm [òn geh 33 nă kơnòm dềt hơđơm 15 sơnam mơya mìng geh 27% khà kơnòm dềt geh ci\t tơl 3 ding sơnơm vaccine 5 tàm 1 rcăng sơndră ală kòp bạch hầu, bơsiă ngkròc, uốn ván, as sồt klờm B, as sồt klờm soh/as sồt kơndoh tơngoh ndơng tài bơh vi khuẩn Hib mờ jăt jơnau lùp sền, cau kòp bạch hầu chơ\t să pa do ờ hềt geh ci\t sơnơm vaccine rcăng sơndră kòp 5 tàm 1 lơi. Do là bơta geh ngan pal yal lài, lơh tơnguh jơnau digơlan lơh bơtờp kòp tàm mpồl bơtiàn.

Jăt ală bác sĩ yal, kòp bạch hầu là kòp gơtòp ngòt rơngơ\t ngan, [uơn ngan gơtòp. Mơya kòp do gơtùi sơndră mờ broă c^t sơnơm vaccine mờ neh geh sơnơm sơm kòp geh cồng nha mờ cau gơbàn kòp do. Kờ` g^t tai bè broă sơndră mờ kòp do, mpồl cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp bác sĩ Phạm Văn Lào, kuang atbồ Trung tâm Y tế dự phòng càr Dak Lak.

-Ơ bác sĩ! Kòp bạch hầu tàm kơnhoàl Cư\ Mgar đơs is mờ tàm càr Dak Lak đơs bal tu\ do bè lơi?

Bác sĩ Phạm Văn Lào: Đơs ngan là tus tu\ do, tàm kơnhoàl Cư\ Mgar đơs is mờ gùt càr Dak Lak ờ go\ tơngo\ tơngo\ bơta lơi bơh kòp bạch hầu bơdìh mờ [òn neh go\ 4 nă cau gơtìp kòp.

Lài mờ ală nam ờ hềt geh lơh jăt broă c^t sơnơm rơcang sơndră mờ kòp den pah nam geh dờp rah rài ală cau gơtìp kòp bạch hầu. ală nam lài, tài broă tơnguh bơtàu bơh broă lơh sơnơm ờ hềt pràn den tàng kòp mờng gơbàn jơla mờ nam lơi kung geh cau gơtìp kòp do. Mơya di pơgăp tàm 16 nam pa do, càr Dak Lak ờ geh cau gơtìp kòp bạch hầu lơi tus tu\ do den he neh go\ 4 nă cau gơtìp.

Khà c^t sơnơm vaccine rơcang sơndră mờ kòp đơs bal tàm kơnhoàl Cư\ Mgar kung bè jơh gùt xã Ea H’ Đing den geh rơlao 90%. Mơya kung geh ală tiah ờ hềt geh c^t sơnơm vaccine sơl. Să tòm [òn H’ Ring, do là tiah geh 4 nă cau gơbàn kòp kung geh rơndăp tàm ală tiah ờ hềt geh c^t sơnơm vaccine sơl. Tàm uă nam do, khà c^t sơnơm vaccine sơndră mờ kòp tàm [òn do ờ uă ngan, nam lơi uă den geh bơh 60 tus 70%, geh tu\ geh nam mìng geh bơh 30 tus 40%. Tu\ do tàm càr Dak Lak gam di pơgăp 40 [òn bè do sơl.

-Bạch hầu là kòp bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Phạm Văn Lào: Bạch hầu là kòp gơtòp mpồl B, gơtòp bơh gùng tă nhơm là tòm ngan, bơdìh hơ\ tai gam gơtòp bơh broă tìp rềp bal, tu\ vi khuẩn tìp mờ tềng bơdìh să, tàm hơ\ uă ngan là ală tiah gơtòp sồt ha là gơtìp lơhơ den lơh gơbàn kòp. Kòp do geh tơngo\ là vi khuẩn bạch hầu kis tàm bàr bơta.

Dùl là cau kòp geh vi khuẩn mơya geh tu\ cau ờ kòp kung geh vi khuẩn, geh bal ală cau neh geh c^t sơnơm vaccine rơcang sơndră mờ kòp sơl kung geh, mơya ờ lơh gơbàn kòp mờ mìng geh cau lơi ờ hềt c^t sơnơm vaccine rơcang sơndră mờ kòp mờ să jan ờ pràn den vi khuẩn tu\ hơ\, hơ\ sồng lơh gơbàn kòp.

Tu\ do kòp do neh geh tơl phan kờ` rơcang sơndră, bơdìh mờ hơ\ gam geh sơnơm sơm kòp [ă tàm. Bè đah dịch tễ, kòp do tàm mpồl bơtiàn he di gơlan geh kơrian mhar. Di lah làng bol geh c^t sơnơm vaccine rơcang sơndră mờ kòp tơl rơlao 95% den di gơlan ờ geh gơbàn kòp.

-Bơta tơngo\ bơh kòp bạch hầu kung là duh să, bè hơ\ lơh bè lơi kờ` g^t đal kòp do mờ ală bơta tơngo\ duh să mờ ală kòp ndai ơ bác sĩ?

Bác sĩ Phạm Văn Lào: Kòp do geh dùl bơta mờng tìp ngan là bơta bạch hầu rơnồng dờ. Hơ\ là tu\ cau kòp gơtìp kòp den gơtìp as tềng rơnồng dờ, mờ pơn jăt tai là as tềng ngko. Tu\ as den gơbàn duh să uă mờ geh dùl bơta sơnđan là giả mạc. Giả mạc mùl màl là vi khuẩn gơsơ\t niâm mạc. Tu\ he ngui đềs tho tềng giả mạc ha là tềng sồt rơnồng dờ den lơh gơbàn gơl^k mhàm.

Do là bơta tơngo\ loh làng ngan kờ` g^t kòp mờ bơyai lơh ală broă sền kờ` g^t kòp. Tu\ do he neh geh ală broă lơh sền kờ` g^t kòp di pal ngan. Tơrgùm wơl bơta tơngo\ geh pin ngan là duh să, gơl^k giả mạc tàm bơr, rơnồng dờ, uă ngan là tềng plai ngko, amidan den pal tus mơ hờ hìu sơnơm.

Bơdìh hơ\ tai di lah dùl nă cau neh gơtìp sồt lài tềng să mờ vi khuẩn mu\t den geh lơh gơtìp ală sồt, kung geh bal giả mạc. Mơya bơta do lài do tu\ ờ hềt geh c^t sơnơm vaccine rơcang sơndră lài mờ kòp den mờng go\ mo8ya tu\ do den ờ gam geh tai.

Bè hơ\, he gơtùi đơs, kòp do gơbàn mìng tàm gùng tă nhơm mờ tơrgùm tàm ală kòn dềt ờ hềt geh c^t sơnơm vaccine rơcang sơndră mờ kòp.

-He pal c^t sơnơm vaccine rơcang sơndă mờ kòp bạch hầu mờ broă lơh lơi là geh cồng nha ngan ơ bác sĩ?

Bác sĩ Phạm Văn Lào: Bè hơ\, tu\ do he neh geh broă c^t sơnơm rơcang sơndră lài mờ kòp tàm hơ\ geh kòp bạch hầu. Kòn dềt bơh 2 nhai neh geh c^t. he c^t 3 ding kòp bạch haầu – bơsiă iar – uốn ván mờ tu\ do he neh geh sơnơm vaccie 5 tàm 1 (combeFive ha là CII).

Di lah kòn dềt geh c^t tơl 3 ding mờ tus 18 nhai geh c^t wơl dùl dơ\ tai là neh geh tơl pràn sơndră mờ kòp bạch hầu. Kòp do gơrềng uă ngan tus mờ tiah kis, lài ngan là tàm ală tiah sùh Iò, kòp gơbàn mìng tu\ bơta mrềt gờm uă ngan tàm 20 độ. Tàm tiah đah tô dà lơgar den kòp mờng gơbàn tàm kàl prang trồ tiah mrềt. Mờ tàm tiah he do den mờng gơbàn tàm kàl mìu.

Kòp do kung gơrềng uă ngan tus mờ ală tiah làng bol geh bơhiàn ờ niam, broă pơs wàs kloh niam ờ geh den [uơn ngan gơbàn kòp. Mùl màl vi khuẩn bạch hầu là vi khuẩn ờ pràn den tàng di lah kis tàm ală tiah geh tơl măt tơngai sòl ha là tiah àng niam den ờ hoan geh vi khuẩn kis.

-Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến