VOV4.K’ho-Tàm ală [òn Phú Xuân, Đồng Tiến, ntum Dak Nia, [òn drà Gia Nghĩa, càr Daknông, gi\t nđờ rhiang nă cau lơh broă sa neh tam, sơngka sền gàr, lơh geh ală sươn tiêu tơlir niam sền bơkah mat ngan mờ lơh geh cồng nha uă ngan. Là tờm chi tam kal ke ngan tam, [ươn ngan gơtìp kòp, mơya khà priă phan bơna den jơnhoa, tiêu gam geh làng bol lơh broă sa tàm ntum Dak Nia tam mờ sơngka sền gàr tam mờ sơngka sền gàr kơrhia ngan, di mờ bơta bơto pơlam, den tàng uă sươn tiêu lơh geh bơh 5 tus 7 tấn tàm dùl lồ. Do kung là tiah tam tiêu pa pơnrơ gơhòi uă cau lơh broă sa bơh ală tiah ndau tus sền mờ lùp bơsram bơta mờng chài sơngka sền gàr. Cau ai tơngi\t jơnau do geh jơnau cih đơs bè bơta do, jà làng bol mờ gơ\p bơyô iat bal:

            Pơgăp mờ do rlau 3 nam, tu\ sươn kơphê neh kra jo\ sơnam, cồng nha lơh geh dùl e\t ngan, hìu bơnhă mò Hoàng Thị Ngọc Phượng, kis tàm [òn Phú Xuân, ntum Dak Nia, [òn drà Gia Nghĩa, càr Daknông neh rwah tờm tiêu nàng tam ala. Mò Phượng pà gi\t, lài ngan pal rwah blơi sơntìl tiêu niam, geh pràn sơndră wơl mờ kòp mờ gơkờn mờ trồ tiah tàm do; sơntìl tiêu geh anih lơh loh làng. Mò Phượng bơcri gi\t nđờ rbô nơm jrong tiêu kis, gi\t nđờ rbô thơk ding dà pơđì dà tuh mờ sền dờng màng tàm broă ơn phơng sơngka sền gàr tờm tiêu in. Ală tu\ sơngka sền gàr, sươn tiêu do sùm geh klah ntê ờ niam, tơrgùm jơh phơng nàng ròng ntê pràn mờ ròng plai; koh sang jơh ală ntê tiêu geh tềl tơngo\ gơbàn kòp, ntê kra, ntê geh nha gơ tu\p tàm ù, dong tờm tiêu kis dờng pràn rlau mờ ờ huan gơtìp bơ sềt kòp lơh aniai bơh ù. Kơnờm sơngka sền gàr niam, sươn tiêu bơh hìu bơnhă mò Phượng dê rlau 3 nam bơh tam neh lơh geh cồng nha mờr 4 tấn tàm dùl lồ. Mò Hoàng Thị Ngọc Phượng, yal bè bơta mờng chài bè do: “Dà pơrdô den a` kung ờ go\ lời dà gơkờn tàm [ồng ờ, pal lơh dà in gơ dô jơh, è rơpu kơnrồ den a` jơm sùm, 1 nam ơn bơh 2 tus 3 dơ\, kung ờ go\ ơn uă sơl, phơng den rwah phơng niam nàng ơn. Ai jrong tiêu kis den gơ gàr geh bơta mbur nhhơm niam tờm tiêu in..” .

            Hìu bơnhă gam pơnu să Lê Thị Nhàn, kis tàm [òn Đồng Tiến, ntum Dak Nia kung gam geh sươn tiêu mờr 2 lồ mờ nggùl tơlir niam ngan mờ geh uă ngan plai. Bi Nhàn pà gi\t, kàl bồ nam do, hìu bơnhă bi lơh geh rlau 10 tấn tiêu ra`, tăc geh rlau 1 tơmàn priă. Bi Nhàn đơs là, ơn phơng tiêu in mờ tuh dà là ală broă lơh kuơmàng ngan rlau jơh, kờn pal geh lơh di mờ tơl, dong tờm tiêu bơtàu tơnguh niam mờ lơh geh cồng nha: “Tiêu hìu oh dê den ndrờm bè cau lơi kung tus sền lơm, loh làng là niam ngan. Mìng geh broă tu\ he tuh dà là gơ kal ke bòl glar, là tuh dà jơnhoa nàng dà gơmu\t rơhời tus jrong tiêu, hơ\ sồng gơmu\t tàm ù, tơnơ\ hơ\ he tuh dà gùt dar [ồng mờ ờ go\ tuh dà tơn tềng [ồng ờ tài bơh dilah lơh bè hơ\ den dà cò pơrdô jơh ù. Oh sền go\ là lơh [ồng niam rlau, pah dơ\ tuh dà ơn phơng den he ai dùl e\t ù rơ sìh tềng hơđang phơng nàng phơng ờ gơ dô…”.

            Ntum Dak Nia tus tu\ do neh tam mờr 600 lồ tiêu, tàm hơ\ 2 [òn Phú Xuân mờ Đồng Tiến geh bă ù tam tiêu uă ngan rlau jơh bal mờ rlau 400 lồ mờ cồng nha lơh geh kờp bal geh jơnhoa ngan rlau jơh bal mờ mờr 3 tấn 3 tạ tàm dùl lồ. Bulah ù tiah ờ ring, mơya tiêu gam gơkờn ngan mờ kis dờng bal mờ ală broă lơh sơngka sền gàr chài ngan tàm Dak Nia, dong gi\t nđờ rhiang hìu làng bol lơh broă sa tàm tiah rềp kềng [òn drà Gia Nghĩa lơh ngan brồ guh lơh pas.

Pa do, tàm dơ\ pơrjum cri bơyai geh tơngu me “Tam jàu broă ngui di pal sơnơm điều hoà sinh trưởng jrang tiêu in hòn gơs niam” geh bơyai lơh tàm ntum Dak Nia, làng bol lơh sa tàm uă [òn tus iăt neh geh ồng Hoàng Phước Bính, cau jăk lơh broă sa suơn sre, kuang jăt jơng atbồ mpồl lơh tiêu Cư\ Sê mblàng ală jơnau lùp bè broă tam mờ sền gàr jrang tiêu, jà…

Dùl nă cau lơh broă sa suơn sre lùp ală cau jăk bè broă tam jrang tiêu mờ `jrong kis, tu\ ai jrang tiêu guh den lời nđờ jrang guh tềng `jrong là di pal? Tu\ tam tiêu he gơtùi lơh bơtô lah ờ? Mờ di lah lơh bơtô den lơh tu\ lơi là di pal kờ` ờ gơbàn aniai tus mờ rơyas jrang tiêu?

Ồng Hoàng Phước Bính: Mờ ù ring ha là ù kơh kung ndrờm bal lơm, bè `jrong he pal ngui mờ `jrong kis, tài jrang tiêu kờ` geh chi tìm kơl dìng tơngai. Tu\ tam mờ `jrong kis, jrang tiêu geh kis bal mờ `jrong, rơyas tòm `jrong kis lơh kơnòl jồp mờ tơl^k dà niam. Mờ tìm kơl dìng geh 1 bơnah măt tơngai sòl tàm tơngai trồ tiah prang duh uă. Jăt bol a` kơlôi, tàm `jrong kis he pal rơwah 3 bơta tòm gơwèt jơi khoah: tòm muồng đen, tòm keo dậu mờ tòm núc nác. Tu\ do, tòm núc nác brê geh tam uă tàm càr Dak Lak, Dak Nông, Gia Lai… Mờ geh rơwah là 1 tàm ală tòm kờ` tam jrang tiêu niam ngan. Tài ală bơta tòm do gơwèt jơi khoah, tòm song, chi kră, kơmhò ờ ntiar, ntê ơnàng di mơ mờ ờ hoan gơbàn tu, kòp lơh aniai… Tàm mùl màl geh ală suơn cao su tam bơh 4 tus 5 nam, làng bol ngui kờ` tam tiêu mờ kung hòn gơs niam. Bè tơngu me khoa học den ờ gơtùi, mơya tàm mùl màl den tòm gam hòn gơs niam mờ ờ hềt geh bơta lơi, den tàng he ba` kơl tòm cao su mờ mìng pồng ntê lời cồng nàng tam tiêu. Tài geh tu\, khà priă bơsơ\t cao su tơnguh den he kung pal kơlôi sơnơng nền nòn, lơh bè lơi kờ` geh priă bơh tòm cao su tai.

Bè broă lơh bơtô den ba` lơh, tài bơh tàm mùl màl tàm càr Đồng Nai, càr Bà Rịa Vũng Tàu den jrang tiêu chơ\t uă tài bơtô. Tu\ do 3 càr Tây Nguyên gam geh uă bơtô, den tàng khà tiêu chơ\t uă. Geh bơta do là tài broă tuh dà he dê là tuh tơn mờ ding dà, den tàng pal lời bơtô kờn dà tàm kàl prang tu\ tuh dà. Bơtô là tiah kờn dà tàm kàl mìu, den tàng dà do là tiah tòm lơh geh bơsềt kòp chơ\t mhar mờ lơh chơ\t jrang tiêu. Hơ\ là bơta tòm lơh kòp chơ\t mhar tàm tòm tiêu.

Mò Lê Thị Nhàn, kis tàm [òn Đồng Tiến, ntum Dak Nia, [òn drà Gia Nghĩa, càr Dak Nông lùp: gơwèt mờ jrang tiêu den pal ngui phơng lơi là niam ngan?

Ồng Hoàng Phước Bính: Tu\ do, tàm anih kă bro geh rơlao 7 rơbô anih lơh sa kă bro phơng sih, den tàng anih kă bro phơng sih geh uă bơta ờ niam ngan mờ he ờ g^t lài. Anih lơh sa kă bro lơi kung đơs là phơng geh lơh niam lơm, den tàng he kal ke ngan tàm broă rơwah. He pal ngăc ngar tàm broă do. Kuơ màng ngan tu\ blơi phơng, he pal rơwah ală bơta phơng geh măt sơnđan, geh tơl sră nggal dan bơh dà lơgar dê tu\ tăc. Dơ\ 2 tai, he pal kơlôi sơnơng nền nòn lơh bè lơi kờ` ngui di, ba` tài mìng bơta phơng, ha là sơnơm. He g^t broă ngui sơnơm mờ phơng là 4 di: hơ\ là di bơta, di khà mờ bơta pràn, di tu\, di broă. Geh uă cau gơbàn tìs bè broă ngui dơ\ 4. Bè tu\ neh jơh sih phơng den kơ\p mìu kờ` phơng mu\t tàm ù, tu\ trồ geh mìu den lài mờ hơ\ phơng neh gơbàn roh jơh đạm tài tơngai sòl. Kờ` suơn tiêu hòn gơs kơl jăp pah nam, he pal sih phơng hữu cơ, jơm chơ\t mờ tu\ ngui phơng vô cơ den pal ngui ndrờm bal, tơl, geh uă trung vi lượng. Broă sih ờ ndrờm bal là bơta tòm lơh jrang tiêu gơbàn ờ pràn, mờ do là bơta tòm lơh kòp, tu lơh aniai.

Ưn ngài ồng uă ngan

Cau cih mờ yal tơngi\t- Lơ Mu K’ Yến mờ Ndong Brawl