VOV4.K’ho – Bơh git nđờ rbô nam lài, tàm ù tiah Tây Nguyên dê neh geh mờ mblàng wơl rơnàng tơnơ\ in dùl bơta phan teh gùng đơs crih niam ngan, hơ\ là phan nhơl gùng đơs crih gơ wèt mpồl teh, sùm geh hòi là đờng lu\, ală kòn cau Tây Nguyên hòi là Goong lu\ (hơ\ là cing lu\). Sap ntas đờng dê geh tu\ den mpong bè sap ntas pràn kơldang ngan bơh brê bơnơm dê, geh tu\ den rơle\ rơ lùn, dềt bè ntas dà hòr. Sap ntas đờng lu\ bè ala ai jơnau yal, bơta pơn dờm pơnđiang tu\ chờ hờp, tu\ moat jrùm tàm rài kis bơh làng bol ơm kis bơh jo\ tàm tiah do dê.

Nam 1949, ală cau lơh gùng sền go\ tàm Ndut Liêng Krak, càr Dak Lak, gơ wèt tiah Tây Nguyên dùl bòr geh 11 pơnai lu\ jù geh tềl tơnggo\ geh bơta trah mòn bơh mpàng tê kòn bơnus dê, geh lơh bơh dờng tus dềt.

Georges Condominas, dùl nă cau kơlôi sơnơng phan niam chài rài yau cau lơgar Tây lơh broă tàm Viện Viễn Đông Bác Cổ neh cèng ală pơnai lu\ do rê hờ Paris nàng kơlôi sơnơng, đơs ngan, ală pơnai lu\ do ờ ndrờm khat bè dùl nơm phan teh gùng đơs crih mờ lu\ lơi mờ khoa học neh git. Tu\ do, bòr lu\ do geh ràng tơlik tàm Bảo tàng kòn bơnus Paris. Bơh hơ\ tus tu\ do, ală cau kơlôi sơnơng, jòi git bè đờng lu\ neh jòi bàn mờr 200 pơnai lu\ rah rài tàm ală càr tiah đah jum Tây Nguyên, tơl bòr đờng do geh bơh 3 tus 15 pơnai lu\.

Mơya pơn rơ ngan rlau jơh là ală bòr đờng lu\ Khánh Sơn, đờng lu\ Bắc Ái, đờng lu\ Tuy An, đờng lu\ Bình Đa (geh jòi jat mat ù tiah geh sền go\ dê). Jat tàm bơta đòng lu\ jòi bàn tàm anih kơlôi sơnơng niam chài rài yau Bình Đa, ală cau khoa học pà git, ală pơlai lu\ nàng lơh đờng do geh sơnam mờr 3 rbô nam. Ală cau kơlôi sơnơng tơnơ\ mờ tu\ tờ mờ sền tàm đang bồ bơnơm Dốc Gạo, gơwèt ù tiah thôn Tô Hạp, xã Trung Hạp, kơnhoàl Khánh Sơn neh jòi bàn uă tềl lời wơl, ai go\ kòn bơnus rài yau neh mòn đờng lu\ tàm do mờ kòn cau Rơglai là ală cau tờm ngan ngồn bơh ală bòr đờng lu\ dê.

Mò Phạm Thanh Bình, kuang bàng Bảo tàng càr Khánh Hoà pà git: “Ală cau kơlôi sơnơng niam chài phan rài yau pà git, tiah do là dùl anih mòn đờng lu\ dờng ngan bơh cau rài yau dê, tài cau ờ mìng sền go\ ală pơnai lu\ gam bè ờs, mờ gam geh bal mờ ală pơnai neh bơcah, ală `sàng lu\ tàm tu\ kòn bơnus trah mòn kung gam gơ ơm rah rài gùt dar. Ală cau kơlôi sơnơng đơs là, do là tiah sơn đờm mòn gơs ală bòr đờng lu\”

Tài [uơn git, jak bè sap gùng đơs crih mờ jòi jơnau bơceh pa, ală kòn cau tàm Tây Nguyên neh mòn gơs ală bòr đờng lu\ bal hiă nàng ai go\ bơta kis gơ rờm bal, bơta jai pha bơh kòn bơnus dê gơ wèt mờ tiah ơm kis brê bơnơm. Ală pơnai lu\ geh ngui nàng lơh đờng geh hòi là lu\ nham, lu\ ngke geh trah mòn niam ngan. Ală pơnai lu\ geh lơh jòng, lơyah, lơ ut, lơ hơ krơi is nàng gơtùi geh ală sap gơguh gơmù tu\ teh. Đờng lu\ rài yau geh làng bol ngui nàng bơtrơh sềm, phan brê, sền gàr phan tam mờ tơnơ\ do geh ngui nàng drơng ală dơ\ pơrjum niam chài [òn lơgar dê.

Cau rài yau sơnơng là, sap ntas đờng lu\ dê bè dùl bơta nàng tơrbo\ dunia cau neh roh mờ dunia cau gam kis, đah kòn bơnus mờ trồ tiah, mờ yàng, đah tơngai rài yau mờ tơngai tu\ do. Mờ jơnau pơrya ndu gơn rơh hơ\, đờng lu\ là phan teh gùng đơs crih mìng dùl lơm geh nhơl tàm ală dơ\ lơh chờ, lơh yàng bè: lơh yàng `ô lir bong, lơh yàng gờm chờ tơnhàu kàl lơh sa, lơh yàng sa rơpu, `ô tơr nờm… Đờng lu\ bè bơta ai lơh pơn yơu nùs nhơm cau Tây Nguyên dê. Tơl sap ntas gơ dê geh teh, cau iat gơ lơh bè git cau Tây Nguyên gam pơyua nùs tồr he dê tàm lu\, sap ntas đờng lu\ bè sap ntas mpong bơh rài yau.

Ală nam rềp ndo, ală cau kơlôi sơnơng neh jòi tơr gùm đờng lu\ gam sền go\ tai uă bòr lu\ niam ndai tai. Pơn rơ bè bòr đờng lu\ tàm tiah nhơl chờ Yang Bay, càr Khánh Hoà. Ồng Phạm Quốc Tuấn, kuang atbồ atbồ tiah nhơl chờ do pà git: “Tàm tiah do lài do bơtàu tơnguh kơnờm tàm niam chài kòn cau dê, tàm hơ\ geh 90% khà kờp làng bol là kòn cau Rơglai, den bơta niam chài rơgơi bơh kòn cau Rơglai dê là pơn rơ ngan rlau jơh. Tàm khà ală phan teh gùng đơs crih kòn cau Rơglai dê den đờng lu\ đềt mềr bơh rài bèp ồng mờ là dùl tàm ală phan teh gùng đơs crih niam ngan rlau jơh tàm lơgar Việt Nam. Kuơ màng đờng lu\ tàm do cèng wơl bơta git wă pa krơi is ngan nac nhơl chờ in”.

Bơta niam là đờng do tơr gùm uă pơnai lu\ mờ ală sap gơguh gơmù krơi is nàng teh ală gùng đơs crih bơh rài yau tus gùng đơs crih pa tu\ do, gơtùi teh bal mờ ală jơnau đơs crih dunia tai.

Pah ngai, đờng lu\ do geh teh lơh uă nac nhơl chờ ală lơgar sền krơi sơbơi ngan. Mò Natalia, 1 nă cau nac nhơl chờ lơgar Nga tus tiah nhơl chờ Yang Bay đơs: “A` kờ` ngan đờng lu\ ală bơ yô dê. A` neh lòt tus uă tiah, mơya do là dơ\ sơn rờp geh iat phan teh gùng đơs crih niam ngan. Tu\ cau teh đờng lu\ nhơl gùng đơs crih lơgar Nga mờng quèng ngan bol a` dê, den a` go\ Việt Nam mờ Nga ờ gam bơta tam cah ngài tai. Sap ntas bơh đờng lu\ dê neh lam bol he tus rềp wơl mờ gơp”.

Bơh git nđờ rbô nam, bulah neh tam gơl nàng ngui phan teh gùng đơs crih bè cing, mồng, mơya cau Tây Nguyên đơs, kung gam prap gàr ală đờng lu\ yau. Mờng quèng nhơl đờng lu\ rài yau kung gam geh sền gàr bơh uă rài bè jat jơng bơhìan niam chài kòn cau dê. Tu\ do, đờng lu\ Tây Nguyên geh UNESCO tơmut tàm sră cih mat ală phan teh gùng đơs crih niam ngan tàm rài kis chài rơgơi cing mồng Tây Nguyên, phan niam chài geh mblàng wơl mờ bơr, ờ di phan bơna bơh kòn bơnus dunia dê.

Cau mblàng K’Duẩn