VOV4.K’ho - Bơh ală bơta mờng chài ai geh bơh tàm broă lơh ngan halà lùp bơsram bơh uă gah yal tơngi\t jơnau krơi is, uă cau lơh broă sa neh lơh geh he in ală broă lơh dipal mờ bơta geh ngan tàm sươn chi tàm ală tu\ tam mờ sơngka sền gàr tờm tiêu. Jơnau cih tơnơ\ do geh yal bè bơta mờng chài bơh cau tam tiêu dê tàm kơnhoàl Cư\ Kui`, càr Daklak dê:

Hìu bơnhă bi Đặng Văn Thạch, kis tàm [òn 6, xã Ea Bhôk, kơnhoàl Cư\ Kui`, càr Daklak geh 1 lồ ù tam tiêu.

Tơnơ\ uă nam tam mờ sơngka sền gàr tờm tiêu, bi Thạch ai geh jơnau bơsram mờng chài, broă ơn tai phơng tàm tơngai tiêu geh bơkàu tơ\t plai là kuơmàng ngan mơya broă rơcang sơndră kòp chơ\t mhar chơ\t lơyaì ngai sơlơ kuơmàng rlau tai.

Tài bơh dilah ờ geh broă lơh rơcang sơndră tơn bơh sơnrờp den broă tờm tiêu chơ\t dùl ròt là kal ke ngan gơtùi pleh klàs. Bi Đặng Văn Thạch, đơs:

 “Tu\ do, jơnau a` sền gròi ngan hơ\ là tus tu\ do neh mu\t tàm kàl mìu, a` kơlôi rơcang ngan rlau jơh là kòp chơ\t mhar chơ\t lơyaì. Bal mờ tu\ do, trồ tiah lơh nền ai he in tus 70% mờ tu\ do he pal ơn phơng sih nàng ròng plai den mìng geh broă ơn phơng gơ in dipal lơm”.

Kung neh geh uă nam tam mờ sơngka sền gàr tiêu, mơya bi Hồ Trần Kim Chi, kis tàm [òn 3, xã Drai Bhăng, kơnhoàl Cư\ Kui`, càr Daklak kung kơlôi rơcang ngan ngòt sươn chi bi dê gơtìp ală bơta tu kòp lơh aniai, ngan là tàm tơngai mu\t tàm kàl mìu.

Den tàng bè hơ\, ală broă lơh chài sùm geh bi Chi sền dờng màng, ngan là ală broă lơh ngui ală bơta sơnơm hoá học nàng [ồm di tu\, tu\ sươn tiêu gơtìp tu kòp lơh aniai. Bi Hồ Trần Kim Chi, đơs:

 “Tu\ mu\t tàm kàl mìu, a` rơngòt ngan dơ\ dùl là geh bơkàu trồ tiah ờ niam den tiêu geh bơkàu halà gơtìp ờ geh uă plai tềng sơng yùr. Dơ\ 2 là sùm gơtìp `ui gơ cuh tềng cồng nha pa căt lơh sèt bluh nha. Bơta dơ\ pe là `ui chữ T, a` ngòt [ồm sơnơm ờ di tu\ den bơkàu ờ thàn gơ gơs plai lơh sơng yùr ờ geh uă plai”.

Ai gơ wèt mờ ồng Đặng Văn Cường, kis tàm [òn 6, xã Ea Bhôk, kơnhoàl Cư\ Kui` den broă sùm tơryang lòt còp sươn mờ rơcang lài ală broă lơh rơcang sơndră kòp là broă lơh jo\ jòng gơ wèt mờ sươn chi.

Ồng Đặng Văn Cường pà gi\t, mìng geh bè hơ\ den hơ\ sồng gơtùi kơryan geh bơta hoàc hươr tu\ geh kòp lơh aniai. Ồng Cường đơs:

“Nam do, mìu uă, mờ tơngai do den bơta tiêu gơtìp kòp chơ\t mhar chơ\t lơyaì bơtờp mhar ngan, den tàng pal geh broă lơh kơryan di tu\, lơh bè lơi ba` lời tus dì tu\ gơtìp kòp là he ờ jai kơryan di tu\ den geh gơtìp kòp lơh bơtờp uă tus tiah ndai”.

Hìu bơnhă ồng Trần Văn Xanh, kis tàm [òn 8, xã Ea Bhôk, kơnhoàl Cư\ Kui`, càr Daklak geh rlau 1000 jrong tiêu, tàm hơ\ geh mờr 500 jrong tiêu neh mu\t nam dơ\ 4 mờ neh pa geh plai.

Sền go\ uă hìu bơnhă làng bol rềp tềng hơ\ ngui tờm kau su nàng lơh jrong tiêu den tàng ồng kung đòm jat sơl mờ lơh tàm dùl bơnah bă ù pa tam bơh hìu bơnhă dê. Ồng Xanh pà gi\t, tơngai lài, ồng kung gam sơngka sền gàr sươn chi bè ờs sơl, đòm jat ală broă lơh bơta chài neh geh bơsram mờ đòm jat bơta mờng chài bơh ală cau tam lài dê.

Mơya, bơh nam lài tus tu\ do, tàm sươn chi hìu bơnhă ồng dê neh geh rlau 100 jrong tiêu gơtìp chơ\t. Bàr pe tờm ndai gam geh tềl tơngo\ chơ\t rơhời lơh ồng Xanh in kơlôi rơcang ngan mờ pal jòi tơl ală broă lơh nàng dong kờl. Ồng Xanh, đơs:

“Ờ hềt geh cau chài lơi đơs là, tam tiêu tàm tờm kau su là geh cồng nha ờ. Mơya tàm bơta geh ngan tàm làng bol, den neh geh bàr pe sươn lơh geh cồng nha. Bè sươn a` dê do, den chơ\t mơya sươn bàr pe hìu cau ndai dê, den ờ go\ chơ\t wơl.

Bơta is rơmis tàm do là gơtìp chơ\t 100 jrong tiêu mơya ờ hềt gi\t loh tài bơh lơi sồng chơ\t, mơya kung geh sơl ồng hơ đang ne tam 1 lồ 2 sàu den kung sền go\ niam sơl”.

Ai ồng Đào Xuân Hùng, kis tàm [òn 3, xã Ea Bhôk, kơnhoàl Cư\ Kui` tơnơ\ uă dơ\ lòt còp, lùp bơsram bơta mờng chài bơh uă hìu làng bol tam tiêu dê, den ai lơh kơlôi rơcang ngan, tài bơh jat ồng sền go\, den dùl sơntìl bal, dùl broă lơh sơngka sền gàr bal mơya `chi gơlơh cồng nha lơh geh tàm ală sươn gơlơh ờ ndrờm bal wơl.

Bè hơ\, jơnau là tài bơh sơntìl halà tài bơh bơta ù tiah. Ồng kung ai jơnau do lòt lùp sơl, mơya kung gam ờ hềt geh sơl jơnau hơ dipal ai broă mờ ồng sền gròi. Ồng Hùng, đơs:

“Ờs mờng sươn tiêu den jat a` go\, geh ală sươn geh ai bal bơh dùl sơntìl sơl mơya geh ală sươn den tu\ tus tơngai geh plai là gơ geh plai sùm bơh pah nam.

Mơya, geh ală sươn chi nam do geh plai uă đau dùl êt, den tus nam tơnơ\ là ờ geh plai tơn mơya kung tam ndrờm bal sơl mờ ơn phơng, [ồm sơnơm ndrờm gơ\p bal”.

Tu\ do, tài bơh aniai bơh bơta tam gơl trồ tiah dê, den tàng broă tam chi tam bơh làng bol lơh broă sa dê tìp uă kal ke rlau, tài bơh bơta tu kòp lơh aniai ngai sơlơ uă rlau mờ kal ke rlau.

Den tàng bè hơ\, broă lùp bơsram bơta mờng chài bơh ală cau lơh broă sa geh broă lơh mờng chài dê, den broă lùp jơnau bơh ală cau jak là kờ` ngan nàng cau lơh broă sa geh tai jơnau gi\t wa\ tàm ală tu\ sơngka sền gàr sươn chi bơtàu tơnguh kơ\ kơl jăp.

Kàl mìu là tơngai tòm kơphe, tiêu tơnguh bơtàu pràn bè dờng bal mờ ròng uă. Do kung là tu\ geh uă tu kòp lơh aniai tàm tòm, ntê bal mờ plai.

Di lah ờ di tu\ lơh mờ sơndră mờ ală bơta tu kòp lơh aniai do den cồng nha tơnhào bal mờ bơta niam suơn tam phan gơbàn aniai uă ngan.

Jăt Thạc sĩ Phạm Công Trí yal, jrang tiêu là phan tam geh bơh m[ur chi brê nhiệt đới, den tàng mìng kờ` geh măt tơngai sòl di mơ, den tàng pal geh tòm kơl dìng tơngai sùm hơ\ sồng jrang tiêu lì bơkào mờ tơ\t plai.

Bơdìh hơ\ tai, ù tam tiêu pal geh bơta sùh ìo niam tàm kàl prang, tơl^k dà niam tàm kàl mìu.

Mơya tus tu\ do, ờ geh uă cau tam tiêu ờ g^t bơta do den tàng uă bă ù tam tiêu ờ geh tòm chi kơl dìng tơngai. Geh tu\ tiêu gam tam tàm tiah thòng, sùm gơbam dà, den tàng lơh gơbàn ală bơta kòp bè chơ\t mhar, chơ\t lơyaì, pă kồ, croan nha…

Tu\ do, gam tàm gùl kàl mìu, tàm broă sơnka sền gàr jrang tiêu, he pal kah koh ntê chi kơl dìng di pal kờ` [uơn tus mờ broă tơnguh bơtàu gùt suơn dê.

- Tơngai do là tơngai tam pà măt tơngai sòl bơh tòm kơkl dìng tơngai den tàng kuơ màng ngan, tơl niam 1 bơta m[ur di pal kờ` bơta pràn tòm niam mờ pleh mờ ală kòp gơbàn.

Geh ờ uă hìu den koh uă ir ntê, lơh tòm gơbàn duh tơngai ni sơna mờ he go\ là, tàm trồ tiah geh ală tu\ mìu, tơngai ni sơna di lah suơn tam phan gơbàn koh jơh ntê kơl dìng tơngai den lơh gơbàn ờ niam uă ngan tus mờ bơta ờ să gar kơphe mờ tiêu, lơh gơbàn gơjrùh ngkòng uă ngan, den tàng broă do he pal kah mờ he go\ bơta gơbàn duh ni sơna tơngai kung lơh tòm [ơ booth nam do ờ hoan geh plai ha là ờ geh plai tơn.

Den tàng bơta trồ m[ur, tơngai ni sơna den tòm kơl dìng geh lơh niam. Den tàng broă koh ntê tòm chi kơl dìng he pal kah koh di mơ.

Bal mờ broă koh ntê tòm chi kơl dìng, `hơ\t tàm suơn kung là broă mờ he pal kah sơl tài tàm kàl mìu, `hơ\t do geh hòm gơs mhar ngan.

Mơya, jăt Thạc sĩ Phạm Công Trí yal, ơla mờ broă lơh ngan kờ` kloh ba` geh `hơ\t do mờ broă [ồm ală bơta sơnơm gơsơ\t `hơ\t, den he ngui broă lơh cơ học kờ` kơrian `hơ\t hòm tàm suơn.

- Bè `hơ\t tàm suơn den tu\ do là tơngai nggùl kàl mìu, den geh uă ngan làng bol jăt broă lơh “Cau lơh sa gơjra` mờ `hơ\t” den tàng lơh ngan kờ` kloh `hơ\t tàm suơn, tềng tiah ù ờ gam geh `hơ\t tai, mơya mùl màl broă lơh do ờ niam ngan.

Tàm suơn, tàm bơtô phan tam den he lơh kloh `hơ\t kờ` sih phơng tuh dà, mơya tàm tiah ndai den he koh `hơ\t mờ lời wơl tòm `hơ\t kờ` gàr dà, kờ` bơsong broă sền gàr suơn tiêu rơlao mờ broă jì kloh tơn tòm `hơ\t.

Kuơ màng ngan tàm kàl mìu, tuyến trùng bal mờ bơsềt kòp geh uă, [uơn ngan tus tàm rơyas jrang tiêu. Di lah ờ sơndră di tu\ den jrang tiêu gơbàn chơ\t jơh.

- Bè ờs jrang tiêu gơbàn tu luh den as rơyas ha là ồm den lơh gơbàn gơtòp bơsềt kòp, den tàng lơh ờ niam tàm rơyas uă mờ broă jồp phơng bơh tàm ù ờ pràn.

Den tàng, kờ` lơh tơnpràn jrang tiêu den broă he sơndră mờ tu luh mờ sơndră mờ bơsềt gơtòp là kuơ màng ngan kờ` lơh tơnpràn wơl jrang tiêu mờ tơmù bơta ờ ndrờm bal phơng den hơ\ sồng tòm geh plai.

Mờ tàm tu\ rơyas gam gơbàn sồt bè hơ\ den he sih phơng hoá học uă, mờ di lah he sih ală bơta phơng công nghệ ờ uă den broă gơbàn ờ niam tàm rơyas sơlơ tơnguh, den tàng tu\ rơyas neh gơbàn sồt bè hơ\ den he pal rơwah ală bơta phơng trung tính mờ cao cấp rơlao mờ sih mờ khà tơmù di mơ.

Gơtùi sih mờ nggùl khà phơng bè ờs mơya tơnguh dơ\ sih kờ` phơng geh tơl mơya khà phơng tơl dơ\ sih geh klài bal. Bè hơ\, den bơta ờ niam geh gơmù.

 Mờ jrang tiêu di lah he ờ sơm bời tu luh mờ he ờ pơlam rơyas pràn wơl den he ờ mìng lơh tơnguh khà priă blơi phơng mờ bè jo\ jòng geh lơh suơn tiêu ờ pràn mờ gơjrùh ngkòng plai mờ ờ geh tơnhào.

Bal mờ broă sơndră mờ tu kòp lơh aniai den broă gàr phơng kung là broă kuơ màng kờ` geh cồng nha suơn tam phan.

Mờ ală bơta phan tam jo\ nam bè kơphe ha là tiêu den broă sih phơng di pal mờ ditu\ là bơta tòm lơh geh ring niam mờ khà tơnhào geh uă suơn tam phan dê.

- Bè broă sih phơng là 1 tàm ală broă lơh geh sền là kuơ màng ngan tus mờ cồng nha tơnhào bơh kơphe mờ tiêu dê mờ kung là 1 broă lơh mờ làng bol gơbàn hoàc huơr uă ngan priă.

Mơya, geh tu\ broă lơh do gơbàn ờ niam di lah he sih di den suơn tam phan hòn gơs niam kơl jăp. Mờ di lah he sih ờ di den hoàc huơr gơbàn tơn tềng đăp măt.

He pal kah tu\ do, broă ai phơng hữu cơ neh ồm pơgồp bal mờ ală bơta phơng vi sinh pal ngui mờ suơn tam phan in di mờ khà kờ` bơta niam tàm ù geh tơnguh, rơyas phan tam geh pràn mờ sơndră mờ ală bơta bè tu luh mờ bơsềt kòp tàm rơyas là 1 bơta mờ he pal kah ngan, tài rơyas pràn, ù niam den hơ\ sồng broă sơnka sền gàr tòm geh [uơn, mờ geh cồng nha uă.