VOV4.K’ho – Bơh yô yau, tàm rài kis [òn lơgar ală kòn cau Tây Nguyên, kra [òn sùm là “bèp nùs nhơm”, là rùp să nàng tơl nă cau in bơsram mờ đòm jat. “Cau kra [òn đơs – làng bol iat, cau kra [òn hòi jà – làng bol tàm [òn lơh jat, kra [òn lơh – làng bol tàm [òn lơgar lơh jat”. Jơnau đơs bơh ală cau kra [òn dê geh kuơ ngan nàng bơsong tơl git gơp tàm [òn lơgar.

Neh gơ gơs mờng quèng bơh rài yau tus tu\ do, tơl [òn ală kòn cau tàm Tây Nguyên dê ndrờm geh dùl nă kra [òn, là cau atbồ [òn lơgar.

Tơngai gam kơnòm să, khi digơlan là ală cau ling khin cha jak chài, halà ală cau lơh sa jak. Tu\ kra, khi gơ gơs là ală cau kra [òn geh bềng gơnoar broă – gơnoar hơ\ ờ cèng tềl bơh gơnoar atbồ dê, mờ gơ sơn đờm bơh bơta ki ngàm, sền ngềr, tơn pồ. Khi là jơtài kuơmàng ngan bè mờng chài lơh sa, mờng chài tàm niam chài boh bơr mờ là cau tờm ngan dong tam klac bal tơl nă cau tàm [òn lơgar.

Bơh yô yau, ală kòn cau ờ huan geh uă cau tàm Tây Nguyên kis tàm ală tiah brê bơ nơm jơnhua. Rài kis uă ngan là gơ wèt tàm trồ tiah, brê bơnơm, bơh hơ\ mòn gơs ală bơhìan, bơta pin dờn bơh jo\ bè: duh khoai yàng mat tơngai, yàng ồs, yàng dà, yàng bơ nơm, yàngbrê, yàng kòi…

Làng bol kòn cau lơh chờ, lơh yàng hòi dan ală yàng ai pà mìu càl niam, chi tam gơs niam, kàl lơh sa tơnhàu geh uă. Mơya rài kis tàm tiah kơh bơ nơm jơnhua pal tam dră mờ ală bơta pơhìn bơh trồ tiah, tiah kis, sồr pal geh ală cau khin cha jak chài, geh uă mờng chài, geh bơngă pin dờn nàng tam klac bal [òn lơgar, lam [òn lơgar sơr lèt gan tơl bơta kal ke mờ bơta lòng.

Digơlan bơh hơ\, neh lơh gơlik ală cau atbồ ală [òn, mờ tu\ do geh làng bol tàm [òn lơgar hòi dùl bă ki ngàm mờ ngềr ngan “Kra [òn”. Dùl [òn digơlan ờ geh 2, 3 gơnoar broă, mơya gơnoar broă bơh kra [òn dê den ờ gơtùi ờ geh. Kra [òn là cau tờm ngan sền gàr bơta tam klac, là cau geh gơnoar tàm tơl bơta tàm rài kis niam chài nùs nhơm bơh làng bol [òn lơgar dê.

Bơh kơ lôi sơ nơng, Tiến sĩ Bùi Văn Đạo, lài do là Kuang atbồ Viện Khoa học xã hội tiah Tây Nguyên pà git: Kung bè ală kòn cau ndai tàm Tây Nguyên sơl, gơ wèt mờ kòn cau Bơnhàr, gơnoar dờng ngan rlau jơh là adat bơhìan bơh jo\, tàm hơ\ kra [òn là bơta mùl go\ ai bơta loh làng, song dơpă, là cau bơsong tơl broă gơlik geh bơh [òn lơgar dê. Làng bol tàm [òn lơgar pal lơh jat tơl bơta rơndap tap sèng bơh kra [òn dê: “Rài yau, tàm ală bơhìan bơh [òn làng bol kòn cau Bơnhàr mờ bơhìan hơ\ ai tơnggo\ tàm gơnoar broă bơh kra [òn dê ơm tàm mpồl tơr`a broă geh uă cau geh jơng. Gơ jat tàm tơl broă ngan ngồn, tơl bơta gơlik geh mờ mpồl tơr`a broă geh sền sơ wì nàng bơsong. Gùng dà broă lơh bal là tơr`a broă mờ geh ală jơnau tơngkah dipal nàng cau geh gơ rềng mờ cau lơh tìs in git”.

Kra [òn A Huynh jak ngan bè broă tà` phan mờ gle đơr

Ală kra [òn ờ di là yàng,mơya sùm là anih kơldìng bè nùs nhơm ai jơh gùt [òn lơgar in. Pah tu\ trồ mang, tàm ală hìu rơng ring lơngai, kềng bơnhă ồs hơng, ală cau kra sùm tus hìu kra [òn nàng boh bơr. Kra [òn là cau tờm dong tam klac bal, là jơtài kuơmàng bè mờng chài lơh sa mờ mờng chài boh bơr. Bơh bơr mờ trồ tiah tu\ geh puh lèp kơ nàs còng, dà ko\ dà cò, tu\ mìu sơr, càl rbut dờng, tu\ tơrlah bơ nơm, tu\ dà dờng soat, tu\ geh phan jà` lơh aniai, tu\ trồ prang dờng jo\ jòng… Kra [òn là cau chài mblàng jơnau, dong kòn sau in git jơnau tìs di, git broă di, broă tìs nàng git boh bơr tàm ală bơta git gơp đah kòn bơnus mờ kòn bơnus, đah kòn bơnus mờ tiah ơm kis, mờ trồ tiah.

Mò H’Đam, kòn cau Bơnhàr ơm tàm càr Gia Lai pà git: Bơh yô yau, tàm rài kis pah ngai, kòn cau Bơnhàr jat tàm adat bơhìan nàng sền gròi bal mờ gơp. Cau lơi lơh tìs adat bơhìan den kra [òn jat bơh hơ\ nàng cah rơ`a, tu\ hơ\ tơl nă cau pal lơh jat: “Geh dùl broă lơi kờ` tus bơta lơh nền bơh mpồl bal dê den cau tàm mpồl tơr`a broă cribơyai wơl mờ gơp. Kra [òn geh mblàng lơh loh bơta tìs di, halà bơsong bè hơ\ den gơtùi halà ờ. Kra [òn là cau lơh nền pơn dut wơl broă bơsong broă gơlik geh hơ\”.

Kung jat Tiến sĩ Bùi Văn Đạo, lài do là kuang atbồ Viện khoa học xã hội tiah Tây Nguyên dê đơs, tu\ do, anih cah rơ`a bơhìan yau tàm [òn làng bol kòn cau Bơnhàr ờ gam tai, mờ mìng gam tàm gơnoar broă bơh cau kra [òn dê. Kra [òn là rơbàng tơrbo\ đah tơngai tu\ do mờ bơhìan bơh jo\. Ală nam do, ală càr tàm Tây Nguyên neh geh uă broă lơh niam tàm broă tơnguh gơnoar broă bơh kra [òn, cau geh bơnhă pin dờn dê, nàng kờ` bơt bơtàu niam mpồl lơh broă chính trị tàm [òn lơgar. Rlau 30 nam tam gơl pa, gơnoar broă bơh kra [òn, cau geh bơngă pin dờn tàm Tây Nguyên dê geh dờn dờp mờ sền gròi; tơl [òn ndrờm geh pơlam nàng tơn pồ 1 nă halà 2, 3 nă kra [òn pơ gồp bal mờ gơnoar atbồ nàng lam sồr, hòi jà làng bol. Dilah bè lài do, kra [òn mìng geh kơ nòl pin dờn mờ gàr sùm bơhiàn, den tu\ do, ală kra [òn tàm Tây Nguyên neh pơ gồp bal niam ngan mờ mpồl lơh broă chính trị tàm [òn lơgar nàng pơn jờng làng bol tàm [òn lơgar lơh jat niam gùng dà broă lơh bơh Đảng, adat boh lam bơh dà lơgar dê mờ bơtàu tơnguh lơh sa mpồl bơtìan.

Cau mblàng K’Duẩn