Chờ hờp ngan geh tìp wơl làng bol mờ gơp bơ yô iat rơdio tàm jơnau đơs “ Lòt bal mờ cau lơh broă sa” nam 2014, bơh anih lơh broă jơnau đơs Việt Nam mut lơh, geh bơta dong kờl bơh Anih tờm pơlam broă lơh sa dà lơgar di Gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh bòn lơgar dà lơgar. Tàm jơnau đơs ngai do, geh đơs bè ală kal ke bè dà bồ tờm kơphe in tàm tơngai tu\ do, mờ công nghệ bồm dà hòr ntờk mờ priă bơcri ờ uă, kờ` bơ song kal ke mờ làng bol sùm gơtìp tàm pah tu\ lồi kàl prăng. Lài ngan, jà làng bol mờ gơp bơyô iat ờ uă jơnau tơngit bè broă lơh sa suơn sre  bòn lơgar kuơ màng tàm Tây Nguyên:

1./. Jat anih tờm yal lài trồ tiah Tây Nguyên, kàl prăng nam 2013 – 2014 tàm Tây Nguyên digơlan jo\ jòng tus bồ `hai 5. Bơh gùl nhai 5, kàl mìu geh sơn đờm, mơya ală tiah đah mattơngai lik, tiah đah tô mattơngai lik ală càr Dak Lak, Gia Lai mờ Kon Tum, kàl mìu digơlan tus jơla rlau bơh 20 ngai tus 1 nhai. Bè hơ\ kàl mìu nam do tàm ală càr Tây Nguyên digơlan jơla rlau mờ uă nam bơh 10 tus 15 ngai, làng bol lơh broă sa pal sền nền lài mờ tu\ sih tam chi tam.

2./. Kàl prăng duh do, tàm ală tiah tam tàu càr Gia Lai dê gơlik geh git nđờ jơt dơ\ ồs sa tàu, lơh hòac huơr rlau 500 lồ. Nàng rơcang lài tàm broă rơcang sơndră ồs sa tàm ală suơn tàu, bơh bồ kàl, ală hìu mai\ tàu sơdàng tàm càr neh blơi ờ uă phan bơna drơng broă crùh ồs sa bè rơndeh crùh ồs, thùng crùh ồs mờ lơh hìu kù geh cau sền gròi ngai kung bè măng. Mìng is mpồl lơh sa kă bro bal tàu sơdàng hìu mai\ pờ tơlik ồs đèng Gia Lai gam blơi jơh khà tàu gơtìp ồs sa làng bol dê, mơ kung dong kờl ai càn priă nàng ală hìu nhă in tam tàm kàl tơ nơ\.

3./. Anih tờm lơh broă sa suơn sre bòn dờng Dà Làc pa pà ờ sa priă 1 rbô 500 tờm kruac canh sơntìl ai cau lơh broă sa ntum Tà Nung in. Do là bơta dong kờl bơh gah lơh broă sa dê tus mờ làng bol, kờ` tam gơl uă kơphe neh kra, cồng nha tơnhàu ờ uă nàng tam chi tam pa. Ală hìu nhă lơh broă sa tam kruac geh jàu bơta chài lơh broă, mờ geh pơlam tơn bơh mpồl pà tờm sơntìl tàm tơngai tam. Geh git, kruac canh là bơta phan bơkah ai cồng nha lơh sa uă, tu\ do neh tam geh cồng nha tàm ù tiah Dà Sar kơn hòal Lạc Dương. Khà priă 1 tờm sơntìl geh tac tàm drà kă bro là 30 rbô 1 tờm, tơ nơ\ mờ tu\ tam 2 nam geh tơt plai dơ\ sơn rờp.

4/. Khà priă bùm blàng tàm Tây Nguyên rềp ndo gơguh uă, tu\ do tàm khà 1 rbô 600 đông 1 ki\ bùm ris mờ 4 rbô 1 ki\ bùm ra`, là khà priă jơnhua ngan rlau jơh tàm pơgap 5 nam do. Jơnau lơh khà priă bùm blàng gơguh jơnhua là tài jơnau kờ` ngui bùm blàng tàm ală hìu mai\ lơh bòk bùm tàm lơgar gơguh uă, mờ jơnau kờ` tơlik tac hờ lơgar ndai gơguh. Mơya gah lơh broă sa sồr làng bol ba` tài khà priă bùm blàng gơguh jơnhua mờ tơnguh bă ù tam bùm blàng tàm kàl tơ nơ\, tài khà priă bùm blàng digơlan tam klac ờ gơtùi kờp du\ lài tàm nam tơ nơ\, làng bol pal tam ală bơta chi tam lơyah tơngai ndai nàng geh priă jền uă.

            ……………………………

Tây Nguyên gam mut tàm tơngai prang dờng ngan, bulah tàm ala\ ngai do, tàm ờ ua\ tiah neh gơlik geh ờ ua\ dơ\ geh mìu rah bồ sơnam, gơya bơta ờ tơl dà tàm do gam gơbàn ua\ ngan, lơh aniai dờng ngan tus broa\ lơh broa\ sa sươn sre tàm Tây Nguyên, cau ai tơngit jơnau đơs  do neh tus ờ uă tiah lơh broă sa tàm càr Dak Lak mờ càr Dak Nông nàng jòi git loh rlau tai bè bơta geh ngan tu\ do. Kung tàm jơnau đơs do, bol a` geh dơ\ tus lùp jơnau mờ tiến sĩ Lê Ngọc Báu kuang at bồ Gah khoa học lơh broa\ sa, chi brê Tây Nguyên bè cồng nha bơh broa\ lơh tuh dà gơ hòr ntờk.

Kơn hòal Dak Mil là tiah tam uă kơphe bơh càr Dak Nông dê, mờ rlau 21 rbô lồ. Jat làng bol tàm bòn lơgar, sùm den tus gùl nhai 3, tàm kơn hòal neh geh ală ơ\ mìu sơn rờp, ai tơng go\ kàl mìu mờr tus, dong tờm kơphe bơh bơta ro kơn ra` ờ geh dà. Git nđờ rbô hìu nhă làng bol pal ngai kung bè măng ơm tềng ală tơnau dà, dà dờng, dà croh ndrờm neh neh soat tơn nàng ai dfa gam 1 êt bồm chi tam in. Ồng Lê Đình Dũng, ơm tàm bòn 11, bòn drà Dak Mil pà git, ồng neh ơm sùm 3 ngai do tềng tơnau dà Dak Ken, mơya kung ờ hềt bồm tơl dà suơn kơphe gam chơt ro. Ồng Dũng đơs: “ Kơphe a` dê ơnàng mờr 2 lồ, 1 nơm mai\ bồm dà hìu nhă dê den ờ jai. Pa do den kung pơr gon mờ cau ơm rềp hìu bal, bồm geh ờ uă bă kơphe, gam 4 sàu tai mờ 3 ngai do pa bồm geh 4 jiơ, ơm sùm bè do. Tu\ do, he pal bồm nàng kơphe in ba` chơt ro, dilah khà bồm bè do den pal 5 ngai tai hơ\ sồng bồm jơh, nàng dong tờm kơphe, ai tu\ do den dà ờ tơl ngan.”

Tơnau dà Dak Ken dơng git nđờ rbô khối dà, mơya tu\ do mìng gam là 1 tơnau dà dềt. Mpồl lơh sa kă bro mut ngui bơ tơt rơ bòng dà Dak Nông neh dong kờl bồm dà bơh tơnau Hồ Tây, là 1 tơnau dơng tàm bòn drà Dak Mil tus tơnau do nàng dong ală hìu nhă làng bol, mơya ờ tơl nàng bồm git nđờ rhiăng lồ kơphe tàm tiah do in. Ồng Đỗ Tấn Thanh, ơm tàm bòn 7, ntum Dak Lao pà git, pah tu\ tus kàl prăng, dà bồm kơphe in sơ lơ kal ke. Ồng đơs tai:“ Mìr ngai pal geh tus 40 ding dà, ai mìr rềp den pơgap 24 ding dà. Mơya mờ bơta ờ tơl dà bè tu\ do den bol a` pal kơp tus 2,3 jiơ den hơ\ sồng geh bồm 1 jiơ, kung là kơ nòm dà lơgar, mpồl lơh sa kă bro bơ tơt rơ bòng dà dong kờl, mơya kung ờ jai sơl, tài mai\ bồm dà tàm do uă ir. Sùm nđờ nam do, den nam lơi kung gơlik geh bơta bè do, tu\ do tờm chi tam bol dê là kơphe ờ geh chi tam lơi ndai, den tàng pal lơh kơphe sùm nàng geh priă jền.”

Bal mờ kơphe, ală chi tam ndai tàm Tây Nguyên kung gam kong bơta ro kơn ra` ngai sơ lơ kơn jơ\. Ồng Hồ Đức Hòa kuang jat jơng atbồ cơldu\ lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh bòn lơgar kơn hòal Krông Bông càr Dak Lak pà git, broă lơh sơndră trồ prăng soat dà tu\ do kal ke ngan: “ Tu\ do bă ù gơtìp trồ prăng dờng soat dà lơh aniai mờr 530 lồ, săng gời 143 lồ kòi sre. He pal sền jơh khà dà, tàm jơh ală dà croh, tơnau dà geh is, tơnau dơng dà, nàng gơtùi bồm bơh khà dà gam jơngkah, halà bồm bơh dà dờng tơmut tàm tơnau dơng dà hơ\ sồng tă priă dong kờl sơndră trồ prăng soat dà, tiah lơi kơn jơ\ ir den kơnhòal pal lơh bơ song.”

            ……………………………

 Tềng đap mờ bơta gơbàn trồ prang soat dà pah nam slơ gơbàn ua\, bulah dà lơgar neh bơcri tai git nđờ rhiang tơmàn pria\ nàng lơh ala\ bơtơt rbòng dà, mơya gam ờ hềt lơh di jơnau kờ`. Tàm bơta gơbàn do, broa\ lơh niam rlau jơh la jòi geh broa\ lơh tuh rsĩh dà tềm pềr mờ geh cồng nha rlau tai. Cau ai tơnggit jơnau đơs Việt Nam neh geh dơ\ tìp mờ lùp jơnau mờ tiến sĩ Lê Ngọc Báu kuang at bồ Gah khoa học lơh broa\ sa, chi brê Tây Nguyên bè bơta do. Tiến sĩ Lê Ngọc Báu ai git:

            Tàm broa\ tuh dà tềm pềr den công nghệ broa\ lơh do geh đơs la jơnhua ngan rlau jơh, la công nghệ tuh dà gơ rhiat ntờk, geh ngui tàm broa\ lơh  kơphê bơh 10 nam do, gơtùi tềm pềr geh tus mơ gùl khà dà tuh. Mơya tus tu\ do, gơ kung mìng gam gơ ơm tàm ala\ broa\ lơh tơ lòng mờ ala\ broa\ geh lơh lài lơm.

            -Ơ tiến sĩ, ala\ broa\ lơh broa\ lơh geh lơh tơ lòng lài hơ\ den công nghệ do geh cồng nha mbè lơi? Mờ nđah lah gơ lơỳai geh mut lơh tàm ba\ ù ơ nàng bè hơ\?

            Ồng Lê Ngọc Báu:Công nghệ tuh dà gơ rhiat ntờk do geh đơs la geh tơl pràn nàng tềm pềr dà la ua\ ngan. Mơya mờ kơphê, tơnơ\ lòt gan tơngai prang ra`, gơ kờ` geh dùl khà dà ua\ ngan nàng gơ gơtùi lì bơkàu dùl ròt. Ai tuh dà rhiat ntờk, tài bơh khà dà geh êt ir, pah jơ mìng  bơh 2 tus 4 hala 6 lit den tàng  gơ mùl màl ờ gơ di pal ngan. Dơ\ bàr la broa\ tuh dà gơ rhiat ntờk, kờ` pal bơcri bơh sơnrờp ua\ ngan, bơh 100 tơlak tàm dùl lồ ua\ rlau. Mờ cau lơh sa, den bơta do kung la dùl broa\ lơh gơ kơryan ngan sơl.

            -Den bè hơ\, geh broa\ lơh lơi nàng geh lơh niam bơta aniai, chồl guh bơta niam bơh công nghệ do mờ geh lơh ua\ gơ tàm broa\ lơh sa tàm Tây Nguyên lah ờ?

Ồng Lê Ngọc Báu:Bơh bơta lơh broa\ tuh dà gơ rhiat ntờk, bol a` geh broa\ tơlik lơh dùl công nghệ tuh đờp jat geh bơta niam bơh broa\ tuh dà rhiat ntờk, geh di pal mờ bơta kis dờng bơh kơphê. Công nghệ do geh bơta niam tai la broa\ geh lơh phan bơh sơnrờp bơcri êt, kung mìng bơh 10 tus 15 tơlak pria\ tàm dùl lồ, mờ ờ pal ơpah cau crap, cau tam kơphê gơtùi crap is. Tu\ geh ngui công nghệ do den gơtùi tuh phơng bơh tàm dà tuh den tàng geh tềm pềr geh phơng tuh, broa\ lơh kwài nha mờ tềm pềr geh 20% phơng. Dilah geh ua\ broa\ lơh pơlam lài, công nghệ do geh ngan ngồn geh ngui ua\ tàm broa\ lơh sa tàm tơngai tus.

            -Ưn ngài tiến sĩ ua\ ngan.