Bulah Tây Nguyên neh lồi nhai mìu, mơya tơngai lài gơlik geh ală dơ\ mìu sơr mờ jo\ jòng neh lơh aniai tus bơta gơs niam bơh ală bơta chi tam dê, ngan là tờm tiêu. Tàm ờ uă suơn tiêu gơlik geh ală bơta pàl nha, ồm rơyas tài bơh ngơr bam dà mờ gơlik geh kòp tu sa aniai:

Hìu nhă bi Nguyễn Văn Nam, ơm tàm [òn 2, ntum Ea Kao, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Daklak neh tam gơl tam tiêu tơnơ\ mờ tu\ kơl sang mờr 1 lồ kơphe neh kra. Tơnơ\ tơngai sơngka sền gàr, tus tu\ do tiêu neh mut tàm tơngai tơnhàu, sơn đờm ai geh bơta kuơ. Mơya bơh nam lài tus tu\ do, trồ tiah gơlik geh nisơna, nhai mìu tus jơla, jơh gờ`. Geh tu\ bè nam do, neh mờr lồi nhai mìu mơya sùm gơlik geh trồ mìu mờ jo\ jòng lơh suơn chi lik dà ờ thàn, lơh gơbàn ngơr bam. Ờ mìng bè hơ\, trồ pa jơh mìu den gơbàn tơngai duh, suơn tiêu ờ thàn tam gơl den tàng sơn đờm geh tơnggo\ pàl nha, ro lơh bi Nam ờ suk ngan, ờ git pal lơh bè lơi nàng gơ in di. Bi Nam đơs: “ A` kung ơn phơng, [ồm dà gơ ya tu\ do phơng ngan, phơng ờ ngan tàm bơrlu\, den tàng ờ git bè lơi. Sơngka sền gàr bè lài do gam [uơn, ai tu\ do den kal ke ngan, pơn yơu bè ngai òr, mìu sơr ngan gơ ya ngai do den trồ tơngai duh, tam gơl nisơna ngan den tàng tờm chi [uơn gơbàn ờ pràn, ờ gơ jai kong.”

Kung ndrờm bè suơn chi gơlik geh bơta pàl nha, ồm rơyas tài bơh ngơr bam, bi Y Linh Niê, ơm tàm [òn 4, ntum Ea Pôch, kơnhoàl Cư Mgar, càr Daklak neh mut ngui ală broă lơh bơsong bè tờ rơbòng yuh dà, ơn phơng, jì wàs suơn chi… nàng dong rlau 300 `jrong tiêu pa tam pơgap mờ do 2, 3 nhai. Bi Y Linh pà git, pa rơp tam tieu den tàng bi ờ hềt geh uă mờng chài tàm broă sơngka sền gàr, suơn tiêu hìu nhă dê tam tàm bă ù pơr hê bazan den tàng [uơn ngan gơtìp ngơr bam. Ală dơ\ mìu sùm tàm uă ngai do neh lơh suơn chi geh ală tơngo\ nisơna. Bi đơs: Băng:

“ Ală ngai pa do, trồ mìu, trồ tơngai tam gơl nisơna den lơh aniai tus suơn tiêu, [uơn ngan gơlik geh bơ sềt kòp tàm suơn chi, gơ gam lơh ngơr bam rơyas mờ chơt 1 ròt, suơn tiêu gơtìp pàl mờ tep rơ tèl nha. A` pal tờ rơbòng yuh dà hơ\ sồng koh [à ntê tờm chi lơh `jrong tiêu nàng tờm tiêu in wờr, wàs kloh niam nàng geh bă tiah ha pah mờ geh àng mattơngai sòl nàng niam rlau.”

Broa\ lơh sơng ka sền gàr tiêu tu\ trồ tiah gơbàn nisơna.

Thạc sĩ Phạm Công Trí atbồ gah môn canh tác, Viện khoa học Nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh  pơlam broa\  pal lơh tus mờ suơn tiêu tu\ gơbàn trồ tiah tơngai mìu  nisơna, nàng  tơmù ngan ala\ hoàc hươr, gàr niam tus suơn tiêu bơtàu tơngguh niam tàm trồ tiah  gơbàn nisơna.

-Ơ thạc sĩ Phạm Công Trí,  ala\ bơta trồ tiah gơbàn nisơna ờ niam tu\ do  geh gơbàn aniai  mbè lơi tus mờ bơta dờng pràn mờ bơtàu tơngguh bơh tiêu dê?

Thạc sĩ Phạm Công Trí:  Nam do la dùl nam geh gơbàn aniai ờ niam ngan bè trồ tiah, gơ la nam lồi dut bơh gơbàn Elnino, hơ\ la bơh trồ prang  gơs  trồ mìu sù ìo. Tơngai do, trồ tiah geh gơbàn gơ tam gơl nisơna ngan, kan ngan git lài. Bơta gơbàn mìu sù ìo bè do kung la bơta ờ niam ngan tus mờ tiêu tài bơh ala\ bơta gơbàn bè tu luh,  bơsềt kòp lơh aniai, geh ai go\ gơbàn ua\ ngan. Mờ dilah 1 suơn tiêu mờ ờ geh  nhơt glòm ù, ờ geh chi kìng mbur, den tàm bơta trồ  tiah mìu tơngai nisơna geh gơlam tus  aniai ngan  chi tam đơs bal mờ tiêu đơs is gơbàn gơ  bơr `ul bơh duh mriềt. Hơ\ la ua\ ir ìo den rơyas ờ gơ jồp sa, tơngai nisơna den  ờ geh  dà geh lơh ờ niam tàm tờm,  ờ niam nha. Hơ\ sồng tơngai duh bè hơ\,  tờm  kờ` ua\ ngan dà, pal  ai jơh pràn la  rơyas tàm broa\ jồp dà mờ khà dà geh tơmut nisơna den  gơ geh lơh bơcah rơyas jồp dà. Den tàng,  bơta gơbàn  aniai bơr `ul  bơh duh mriềt tàm suơn tiêu  mờ ờ geh bơta bơh trồ tiah kung bè khà niam bơh ù den geh gơbàn ngan  tus mờ chi tam. Den tàng,  tàm bơta trồ tiah mìu tơngai nisơna den broa\ sơng ka tiêu  gơ geh pal kuơ màng rlau  tàm ala\ nam ndai den tiêu hơ\ sồng pràn.

-Trồ tiah geh gơbàn nisơna geh lơh gơbàn aniai  dờng ngan tus mờ tiêu,  den làng bol  gơtùi lơh broa\ lơh nàng geh lơh niam mờ kơryan ngan ala\ bơta gơbàn aniai tus mờ suơn chi, ơ thạc sĩ?

Thạc sĩ Phạm Công Trí: Bol he gơtùi tam  nhơt khoah brê hala lời gơ hòn nhơt  pès lơyah, mơya mờ tàm supn tiêu ngan la pal geh nhơt glòm ù  nàng pleh gơbàn bè gơ chu, gơ buh. Tài rơyas bơh tiêu gơ mìng mut tàm tap ù  gờl, di 20 phơng mơ, dilah đang ù ờ geh phan kìng den bơh gơbàn aniai bơh mìu, tơngai la  dờng ngan, geh lơh aniai ngan tus bơta jồp dà, sa phơng tiêu dê. Rơyas  nhơt kung la phan sa mờ gơ geh tam  pà bơta  bơh tu luh sa. Den tàng dilah tàm suơn  geh  nhơt kìng den khà rơyas tiêu gơbàn aniai sồt bơh tu lơh kung geh  gơmù te\. Bol he mìng geh lơh kloh tàm bồng bơh tiêu nàng tuh phơng lơm, ai đang sèng tàm suơn den lời nhơt nàng gơ kìng tơngai. Dùl bơta tai, bol he go\ tu\ do tàm  suơn tiêu ờ geh  chi kìng mbur jơnhua den tàng gơbàn aniai bơh  bơta duh la loh ngan, mìu dờng,  tơngai  dờng geh  gơbàn aniai  ua\ ngan tus mờ tờm tiêu den tàng bol he pal tam bơsir  chi kìng mbur jơnhua nàng geh gàr niam bơta kuơ tus mờ tiêu la kuơ màng ngan.

Suơn  tiêu tàm ala\ ù tiah ờ hoan kơh mờ ring, den bol he pal tờ rbòng nàng gơ lòt dà sòr niam rlau mờ   soat  dà niam, bè hơ\ geh pleh gơbàn gơ ngơr bam dà is tàm suơn kung gè bơsong geh  gơ bam is dà. Tơnơ\ mờ dơ\ mìu jit jir,  trồ tơngai den làng bol geh ngui phơng  bồm tàm nha mờng ngui bè ua\ ngan hữu cơ mờ trung vi lượng nàng gơ geh tơngguh gơ jơntang bơh nha,  tơngguh bơta pràn  sơndra\ mờ prang den bơta gơbàn  ro ờ ngan bơh tiêu geh ờ gơlik geh.

Mờ di lah tiêu mờ sùm geh ngui ala\ bơta phơng bồm tàm nha di pal jat broa\ lơh den bơta kong pràn mờ rơyas kung niam rlau. Ngan la   ngui hoá học nàng sền gàr suơn tiêu la bơta  pal lơh, mơya pal mut lơh 4  di pal, ngan la di tu\ mờ  bơta sơnơm  den cồng nha hơ\ sồng jơnhua.

-Ơi ờ thạc sĩ,  bè hơ\ bơdĩh mờ ngui phơng bồm đang nha den tàm tơngai do kờ` geh ngui ala\ bơta phơng ndai tai lah ờ, pơnyơu bè phơng hữu cơ hala phơng hoá học?

Thạc sĩ  Phạm Công Trí:Mờ trồ tiah ua\ ngan  bơta gơbàn  ờ niam bè tu\ do, den broa\ ngui phơng hữu cơ mờ ala\ chế phẩm sinh học nàng lơh rơyas cat pràn,  ngui phơng bồm đang nha nàng lơh niam  dờng  tiêu in,  kờ` rơyas  pràn niam rlau,  jồp dà geh ua\ rlau,  geh ai kẽm, bo  chi in ua\ rlau,  geh gơ tam bơtờp tơt plai niam rlau.  Bal mờ tuh phơng mờng ngui tiêu in, den geh  khoáng mờ bơta pH  di pal  mờ rơyas tiêu, den broa\  bồm ala\ phơng đang nha mờng ngui ua\ hữu cơ nàng geh  lơh  gơ chul pràn bơh chi mờ  geh ala\ bơta  trung vi lượng bè kẽm, bo  geh dong tiêu gàr niam ala\ plai neh tơt.

Tu\ do, phơng tuh cau geh tam cah gơs phơng hữu cp mờ vô cơ,  geh pơrya la,  hữu cơ den khà ai khoáng la lơyah ngan, di 2, 3% lơm, mơya broa\ lơh tờm ngan  bơh hữu cơ la geh lơh niam wơl ù mờ geh lơh niam bơta gơ  kờ` bơh ù dê. Den tàng,  gơ geh kơrnuat gơlam tus rơyas kung bè bơta gơ gàr niam ù mờ lơh niam bơta pràn bơh suơn tiêu. Den tàng dilah ờ tơl hữu cơ den suơn tiêu geh gơbàn kòp mờ  gơbàn pàl gờ` ngan.  Mờ   phơng khoáng ala\ bơta đa, trung lượng den pal bơsong bơnah phan sa tờm, ala\ bơta phơng  tờm geh lơh pràn tiêu in lơh geh cồng nha jơnhua mờ  geh bơta gơ cat dờng pràn. Den tàng, geh ngui  phơng hữu cơ neh ồm lề geh bal mờ ala\ bơta phơng chế phẩm sinh học geh kuơ ngan tus hệ  vi sinh vật gơ pơnring,  bơta  mbur gơs ù dê gơ guh ua\, mờ geh ngui ala\ bơta phơng khoáng geh ai go\ gơ pơnring bal nhua geh tơl trung vi lượng ngui tiêu in la kuơ màng ngan.

-Ơi, ưn ngài thạc sĩ ua\ ngan bè  dơ\ ho jơnau lùp do.

               Cau cih mờ yal tơnggit K’ Duẩ  mờ K’ Brọp