VOV4.K’ho - Tu\ do, càr Kon Tum, geh pơgăp 100 lồ tiêu, tam uă ngan tàm [òn dờng Kon Tum, mờ ală kơnhoàl: Đak Hà, Sa Thầy mờ Ngọc Hồi. Bulah bè hơ\, uă ngan cau tam tiêu tàm càr Kon Tum ờ hềt gi\t ngan ngồn tàm broă chài tam mờ sơngka sền gàr, gơlam tus cồng nha lơh geh mờ bơta niam tiêu ờ uă.

Rài kis hìu bơnhă jơh ală bơta ndrờm kơnờm lơm tàm broă lơh sa sươn sre, sền go\ tờm kau su, kơphê khà priă gơguh gơmù nisơna ờ gơtùi gi\t lài, pơgăp mờ do 5 nam, ồng Nguyễn Văn Bá, ơm tàm [òn 8, ntum Đak Cấm, [òn dờng Kon Tum tam gơl gùng lơh sa. Sền go\ tiêu khà priă tăc yòm sùm, lơh geh priă jền uă, ồng cribơyai mờ pơ ùr bal mờ oh kòn bơcri priă tam bàr pe rơhiang jrong tiêu. Tơngai lòt gan mhar ngan, tơnơ\ uă nam bòl glar kal ke ngan lơh broă, lồi du\t sươn tiêu hìu ồng Bá dê kung neh geh bơkàu mờ geh plai; mìng geh dùl jơnau là ờ geh di mờ jơnau kơ\p kờn. Bal mờ cau lơh [ău cih bè jơnau đơs do lòt còp sươn tiêu bơh hìu bơnhă dê, ồng Bá yal: Tài bơh ồng ờ hềt gi\t ngan ngồn tàm broă tam mờ sơngka sền gàr tờm chi tam do, ngan là tơngai sơngka sền gàr tiêu in tơnơ\ tu\ pik plai: “Đơs bal là, a` kung rơ\p mìng pa gi\t dùl e\t lơm gời. Kung kơnờm mờ bi hơ\, sươn tiêu bi hơ\ dê pik tơnhàu kung neh uă dơ\ sơl. A` sền go\ lài ngan, geh bơta lơi bi hơ\ kung bơto pơlam dong kờl a` dùl e\t. Pơn yơu bè tờm tiêu hơ\ kờn bơta lơi? Ai jơnau kòp, gơ kờn pal geh sơnơm nàng kơryan kòp chơ\t mhar, chơ\t lơyaì, lơh broă lơi den kung đòm jat broă lơh hơ\ lơm, đơs ngan là kung ờ hềt gi\t ngan ngồn bè bơta chài tam mờ sơngka sền gàr”.

Lòt jòi mờ boh bơr mờ ală cau tam tiêu tàm càr Kon Tum sền go\ “tơl nă cau sơngka sền gàr krơi is”. Tơngai tơnơ\ tu\ pik plai, tàm tu\ tờm tiêu kờn pal geh sơngka sền gàr niam, di mờ bơta bơto pơlam nàng tờm tiêu in kis pràn wơl rơcang ai dùl kàl geh bơkàu pa, den uă ngan làng bol tam tiêu tàm Kon Tum ờ gi\t wa\ ngan tàm broă lơh do, bè lời sươn ro ờ tuh dà, rơcang sơndră kòp gơ jrùh kồ mat tài bơh bơtờp phan lơh gơbàn kòp…tờm tiêu in. Bi ùr Nguyễn Thị Thoa ơm tàm [òn Thanh Xuân, ntum Đak Ngọc, kơnhoàl Đak Hà, pà gi\t: bi sơngka sền gàr sươn tiêu hìu bơnhă bi dê kung ndrờm bè sơngka sền gàr kơphê halà kau su sơl, đơs bal là tu\ neh jơh pik plai, jơh còr bơ sơ\t kau su den là he ơn phơng gơ in bè hơ\ gời lơm: “Tơnơ\ tu\ jơh pik plai, den ơn phơng NPK gơ in, hơ\ sồng ơn tai phơng vi sinh, phơng rơpu, kơnrồ. Đơs bal là phơng rơpu kơn rồ den jơm mờ vôi nàng gơ in lề”.

Ờ mìng geh cau pa đòm jat tam tờm tiêu ờ gi\t wa\ tàm broă chài tam, mờ sơngka sền gàr tờm chi tam do lơm gời ờ. Mờ geh bal ală cau tam tiêu geh đơs là neh geh bơta mờng chài kung geh sơl nùs nhơm ờ rơcang mờ gi\t wa\ dùl bă bal bal lơm gời bè ală broă lơh tam mờ sơngka sền gàr tờm tiêu. Ờ di ngan rlau tai là geh ală hìu làng bol tài bơh lơh gơ jă lơh gơ jal, neh ờ geh bơta rơcang lài bè jơnau gi\t wa\ bè tờm tiêu. Jơnau khat lơi đại tus kàr lơi den lùp bơsram tus kàr hơ\, hơ\ sồng sơngka sền gàr jat bè kơno cau do đơs, iat cau ne yal là uă ngan. Ồng Nguyễn Đức Trung ơm tàm [òn 8, ntum Đak Cấm, [òn dờng Kon Tum, đơs: “Tơnơ\ tu\ tơngai jơh pik tơnhàu, đơs bal là he ờ tuh dà tai, nàng lời gơ in geh is bơkàu. Đơs bal là ờ tuh dà lời gơ ro hơ\ sồng geh bơkàu. Pơgăp dùl nhai tơnơ\ he tuh dà là bơkàu gơ lì. Ơn sơl phơng, ơn uă ngan là phơng lân mờ kali gơ [ươn geh bơkàu. Ai phơng đàm den ơn dùl e\t lơm, uă ngan là lơh bè hơ\ lơm gời mờ ờ go\ lơh broă lơi ndai tai”.

Đơs is là geh uă ngan bơta mờng chài tàm broă sơngka sền gàr tiêu tơnơ\ tu\ pik tơnhàu plai, ồng Lê Văn Thư, ơm tàm [òn Bua, ntum Ia Chim, [òn dờng Kon Tum, đơs bè do: “Jơh pik tơnhàu là a` koh ntê, klah ntê. Ală ntê ro, ntê gơbàn kòp den he khòm tơr gùm jơh cèng sơr bì tus tiah ndai nàng chu. Hơ\ sồng he rơ sìh vôi, [ồm sunfat đồng. Lài mờ tu\ [ồm den tuh dà gơ in geh bơkàu dùl poh là he [ồm sunfat đồng dùl dơ\ tai. He tuh dà gơ in geh bồ mat bơnung, he pal [ồm sơnơm tu dùl dơ\ lơm. He rơcang sơndră kòp gơ in, pah nhai dùl dơ\ he [ồm gơ in bàr dơ\ sunfat đồng. Tơnơ\ hơ\ tus tu\ gùl sươn tiêu geh bơkàu tềng tờm den là he [ồm gơ in dùl dơ\ phơng ơn nha nàng gơ in ròng gàr plai”.

Jơnau gơlời wơl bơh broă gi\t wa\ ờ jak chài do dê halà jat ngui uă broă lơh mờ kơno đơs mờ bơr lơm gời tàm ală tu\ tam, sơngka sền gàr sươn tiêu tơnơ\ tu\ tơnhàu lơh uă ngan cau lơh broă sa tàm càr Kon Tum gơ ơm tàm rài kis ờ gơtus `o\, ờ gơtus nhìm. Tus tu\ pal sền go\ sươn tiêu hìu bơnhă dê ngai sơlơ rơyah rơyơ, den hơ\ sồng gi\t geh là he kờn bơta lơi den neh jơla ir.

Tài ờ hềt g^t nền nòn tàm broă tam mờ sền gàr, bal mờ kòp gơl^k geh, tàm hơ\ uă ngan là kòp pàl nha, ồm rơyas neh lơh khà geh uă bal mờ bơta niam gar tiêu gơmù uă, lơh hoàc huơr uă ngan tus mờ cồng nha broă lơh sa làng bol dê. Bè hơ\, broă tam tiêu pal lơh bè lơi kờ` cồng nha broă lơh sa geh niam? Ồng Nguyễn Văn Chương, kuang bàng pơlam broă lơh sa suơn sre geh đơs mùl màl bè broă do.

- Ơ ồng, cau tam tiêu tàm Tây Nguyên gam ờ su\k ơm tài kòp pàl nha mờ kòp ồm rơyas tàm tòm tiêu, dan ồng pà g^t tài bè lơi hơ\ tàng geh kòp do bal mờ ală broă sơndră mờ kòp do bè lơi?

Ồng Nguyễn Văn Chương: Kòp pàl nha, ồm rơyas den bơta do he pal sền nền wơl tàm rơyas. Rơyas jrang tiêu ờ di là rơyas song, rơyas tiêu là rơyas dềt, sa tềng đang rềp mờ măt ù. Den tàng [uơn ngan gơtìp, rơyas sa phơng mhar ngan mờ gơbàn kòp kung mhar ngan sơl. Jrang tiêu kờ` geh sùh iò, mơya ờ bài mờ dà. Di lah gơtìp gơbam dà den jrang tiêu gơtìp bơsềt kòp mờ tàm hơ\ gơtòp bơh ran, ală bơta phan lơh aniai sò tơm jrang tiêu, geh uă bơta ờ sền go\ tàm jrang tiêu, lơh jrang tiêu chơ\t mhar, chơ\t lơyài là tài virus. Ha là geh ờ uă làng bol blơi jrang tiêu, ờ koh kơl dung ờng jrang tiêu, mìng creh 1 gùng hơ\ sồng tam. Tu\ tam bal mờ kơl dung ù bè hơ\ [uơn ngan gơtìp gơbam dà mờ gơtìp kơl dung klơm tai den tàng lơh rơyas ờ pràn.

Bè broă sơndră mờ kòp, di lah go\ rơyas jrang tiêu gơtìp as jù, di lah go\ ală kồ kung gam căt rơyas den he gơtùi ai sơnơm RIC10 wp kờ` rơsìh gùt dar jrang tiêu. He pal ngui sơnơm do, tơnơ\ mờ hơ\ bơh 15 tus 20 ngai, he geh ngui phơng.

- Kờ` jrang tiêu hòn gơs niam, geh cồng nha mờ plai dờng niam, dan ồng pà g^t cau tam tiêu in pal kah ală broă tòm lơi?

Ồng Nguyễn Văn Chương: Di lah tam tiêu kờ` kơl jăp mờ tơnguh bơtàu, den he pal kah ală bơta tòm bè do:

Lài ngan là bè sền gàr, dơ\ 2 tai là rơcang sơndră lài. Hơ\ là rơcang sơndră lài gơdê di lah jrang tiêu chơ\t mhar, chơ\t lơyài ha là chơ\t bè lơi den tơnơ\ ngkời kung chơ\t sơl. He ngui ală bơta sơnơm sinh học kờ` rơcang sơndră, ngui ală bơta sơnơm mờ tơmù bơsềt kòp den he pal sơndră lài. He sùm sền gròi, ba` lời jrang tiêu gơtìp gơbam dà mờ lơh sùh sùm tềng jrang tiêu.

Dơ\ 3 tai là sơntìl, mờ du\t ndơl là phơng sih ờ uă ngan mờ sih uă dơ\, phơng den pal geh khà măt phan kă bro. Ngui phơng den pal sền nền nòn jơnau cih ală jơnau yal tềng [ào phơng. He ngui tàm ală broă lơh, ngui tơlòng tàm 2, 3 tòm mờ sùm lời prăp [ào.

Broă sơntìl là broă kuơ màng ngan, tu\ do, sơntìl den he ai ờ di pal, gơl sơntìl ờ pràn, tam tus nam dơ\ 2, dơ\ 3 tu\ tus tàm tu\ căt ntê den gơtìp chơ\t uă ngan. Mờ tam uă ir, tàm bă ù ơning ơnàng bè hơ\ den rềs àr gơl^k geh sơlơ tơnguh uă. Tu\ lơh sơntìl jrang tiêu den he pal lùp ală cau chài bè broă tam jrang tiêu, tàm hơ\ geh anih lơh broă sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên. Tu\ do geh ală broă dong kờl, pơlam broă lơh làng bol in uă ngan, tu\ lơi kung rơcang dong kờl sùm.

- Ơi, ưn ngài ồng!

Cau cih mờ yal tơngi\t- Lơ Mu K’ Yến mờ Ndong Brawl