VOV4.K’ho - Kòp HIV/AIDS neh geh tu\ là kòp gơtòp uă ngan, lơh g^t nđờ tơlăk nă cau gơtìp chơ\t mờ là bơta moăt jrùng, ngòt rơngơ\t bơh g^t nđờ hìu nhă dê. Geh uă cau tài ờ tơl pràn neh ờ jai mờ rài kis mơya kung geh ală cau g^t sền kuơ tus mờ rài kis, lơh ngan sơrlèt mờ kal ke, wèt tus dùl rài tơnơ\ do niam bơne\.

Bàr nă cau tơnơ\ do là dùl tàm ală cau lam lài sơrlèt mờ rài kis kal ke bơh ală cau gơtìp kòp HIV. Broă lơh bơh ală cau do dê là cơng tàng ai mpồl bơtiàn in go\ là ală cau gơtìp kòp HIV gơtùi geh dùl rài kis bè ală cau bè ờs.

Rơlao 7 nam do, ndrờm bal sùm pah nhai dùl dơ\, ùr bơklao bi Nguyễn Văn T. mờ lo\ Nguyễn Thị A. Tam jà bal sơrlèt mờ gùng ngài mờr 60 kơi sồ bơh tàm xã Ea Kly, kơnhoàl Krông Păc tus tàm anih sơndră mờ kòp HIV/AIDS, tu\ do là khoa sơndră mờ kòp HIV/AIDS-Anih sền gròi mờ kòp tê jê să càr Dak Lak kham mờ dờp sơnơm ARV.

Ờ di bè ală cau gơtìp kòp HIV ndai sùm ngòt mờ ală cau gùt dar, bi T. mờ lo\ A. mùl màl niam bơne\ ngan mờ săp `o\ sùm geh tềng bơr.

Pơgăp mờ do rơlao 7 nam, tu\ gam lơh broă ơpah tàm càr Gia Lai, bi Nguyễn Văn T. go\ gơlơh să jan glar bòl, mờ gơtìp duh să tu\ trồ mho den tàng dan ơm ờ lơh broă mờ rê sơm kòp tàm hìu, mơya sơlơ sơm, kòp sơlơ jroă rơlao, jàng lah ờ bời. Mìng tàm mờr 2 nhai, bi gơmù să bồ 20 k^.

Bàr nă ùr bơklao tus hìu sơnơm Chợ Rẫy [òn dờng Hồ Chí Minh kham. Tàm do, ală bác sĩ pà g^t bi gơtìp kòp HIV. Rơ\p 30 sơnam, gam là cau lơh broă tòm hìu nhă dê, bi gơtìp kal ke ngan. Bal mờ tu\ hơ\ tơn, pơ-ùr bi bal mờ bàr nă kòn klao, geh kòn 6 sơnam, geh kòn rơ\p 3 sơnam cèng lòt sền mhàm tàm anih sơndră mờ kòp HIV/AIDS càr Dak Lak.

Bơtoah ngai là jơh bàr nă kòn ờ gơtìp kòp HIV. Tu\ geh ală bác sĩ tàm anih lơh broă do bơto pơlam, bi dờp mờ broă sơm mờ sơnơm ARV. Tơnơ\ mờ 2, 3 nhai, bi T. go\ bơta pràn kơl dang să jan să tòm ngai sơlơ pràn. Dùl nam tơnơ\, pơ-ùr bi kung dờp broă sơm mờ sơnơm ARV sơl. Bi Nguyễn Văn T. yal:

-Tu\ hơ\, a` kơlôi là di gơlan chơ\t tài kòp jroă ngan bloh. Tu\ hơ\, pơ-ùr mờ cau tàm hìu nhă lơh ngan cèng bàr nă kòn lòt kham tềng sồ hìu 46 gùng Hoàng Diệu mờ kơ\p kờ` bàr nă kòn ờ gơtìp kòp. Tu\ kơno bàr nă kòn dềt ờ gơtìp kòp den a` go\ să tòm a` gơlơh pràn mờ a` g^t là să tòm a` pal lơh ngan kis, lơh broă kờ` ròng kòn bơsram sră, hơ\ là bơta pràn bal bơh bàr nă ùr bơklao a` dê.

Bu\ lah tàm să gơtìp kòp ngòt rơngơ\t ngan, mơya bàr nă ùr bơklao bi T. ờ tu\ lơi ngòt [às sìl, pồn mờ cau ndai bè bơta kòp tê jê să bơh să tòm dê, mờ sơlơ pơgồp bal mờ ală cau gùt dar. Tài bè hơ\ den tàng ală làng bol kis tàm xã Ea Kly ndrờm g^t tus bàr nă ùr bơklao do mờ sơnđàc ngan, sền ngềr ngan tài nùs nhơm kờ` sơrlèt mờ rài kis kal ke.

Neh 7 nam rơlao, bàr nă ùr bơklao kung gam kis chờ, kis pràn, ròng bàr nă kòn lòt bơsram. Lo\ Nguyễn Thị Hoa, cau kis tàm [òn rềp bal mờ ùr bơklao bi T yal:

-A` gam tìp bè ờs, lòt lơh broă oh mi kung gam tru\ piang bal, sào sa bal, dong kờl bal pah tu\ kòp tê jê să. Ală cau tàm [òn cau lơi kung g^t lơm, tu\ g^t bè kòp do den ală cau tus lam sồr bal, ờ geh cau lơi pleh ngài. Jơh mờ [òn cau lơi kung kis niam bè ờs bal, ờ geh cau lơi đơs ùr bơklao khi geh kòp lơi, tài ùr bơklao khi pràn kơl dang, sơnơm den lu\ lơi kung lòt ai nàng hùc ndrờm bal sùm.

Kung ndrờm mờ rài kis bơh bi Nguyễn Văn T. mờ lo\ Nguyễn Thị A., bi Hồ Văn V. kis tàm sơnah [òn Thành Nhất, [òn dờng Buôn Ma Thuột kung neh sơm mờ sơnơm ARV sơl rơlao 4 nam do.

Tu\ g^t să tòm gơtìp kòp HIV, bơh dùl nă cau klao pràn kơl dang, gơboh mờ kòn mờ bao, bi gơtìp ờ pràn, sơbì să jan, den tàng kòp sơlơ ngai sơlơ jroă, să bồ rơgai ờ sô mờ gơtìp uă bơta kòp nhiễm trùng cơ hội, sồt gùt să. Kơnờm mờ broă geh cau tàm hìu nhă bal mờ cau pròc mhàm lam sồr, dong kờl, bi neh dờp sơm mờ sơnơm ARV mờ gờ` ai wơl bơta ring niam tàm rài kis.

Bơta pràn kơl dang să jan ngai sơlơ gơguh, bi tơriang tơriồng tàm broă lơh sa mờ neh lơh gơs dùl nơm hìu dờng ơnàng, niam bơne\ kờ` mè bèp rê ơm kis bal. Nam lài, ùr bơklao bi gam chờ tu\ pơ-ùr deh kòn klao dơ\ 2, tu\ do kòn klao neh 2 sơnam, pràn kơl dang bè ờs. Pah ngai, ùr bơklao bi sùm lam sồr bal lơh ngan lơh broă, kis niam kờ` ròng kòn tus dờng. Bi Hồ Văn V. đơs:

-Lài ngan a` ngòt ngan, tus ai sơnơm tìp mờ cau kuèng den ngòt [às sìl ngan, mơya tu\ do neh mờng. Tu\ do di tu\ tus nhai là guh ai sơnơm bè ờs, di lah ngai lài là sồr pơ-ùr lòt ai. Tài tu\ do a` neh geh kòn, geh hìu nhă den pal sền gàr să jan mờ hìu nhă tòm, pal lơh ngan, cau lơi đơs jơnau lơi den ờ ngòt sơl.

Đơs bè bơta tu\ do bơh bi Hồ Văn V. dê, bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh, lơh broă tàm khoa sơndră mờ kòp HIV/AIDS, anih sền gròi kòp tê jê să càr Dak Lak pà g^t:

-Cau kòp do tài kơnờm mờ broă lơh jăt broă sơm kòp niam, hùc sơnơm ndrờm bal, lơh jăt di bè tơngai kham, sền mhàm, den tàng, bơh tơngai kòp lâm sàng 3,4 neh rê mờ tơngai kòp lâm sàng 1, bu\ lah cau kòp do ngir mơya kung neh ơ\t ngir mờ kung pa deh kòn, pơ-ùr cau kòp do ờ gơtìp kòp. Ơ|t ngir mờ lơh hìu pa, mờ deh kòn tai, pơ-ùr ờ gơtìp kòp, lơh jăt broă sơm kòp niam, bol a` chờ ngan tus mờ cau kòp do dê.

Jăt khà kờp bơh Sở Y tế càr Dak Lak yal, tu\ do, gùt càr geh mờr 600 nă cau gơtìp kòp HIV gam sơm mờ sơnơm ARV mơya uă ngan cau tàm khà do gam ngòt [às sìl mờ tam cah is să tòm.

Bơh broă tam cah is să tòm do neh lơh uă cau sơbì nggùl gơl broă sơm kòp mờ uă cau kòp ndai ờ bài sơm kòp. Do là bơta tòm lơh kòp HIV gơs kòp jroă.

Di lah tơl nă cau gơtìp kòp g^t di pal, khin ba` ngòt să tòm, sơrlèt mờ ală kal ke bè ală cau tàm bàr jơnau yal do, den di gơlan ală cau gơtìp kòp HIV geh dùl rài kis niam bơne\ ndrờm mờ ală cau bè ờs dê sơl.

Sơm kờp mờ sơnơm ARV tu\ do là broă lơh dùl lơm mờ niam ngan rlau jơh nàng dong ală cau bơtờp kòp HIV in kis pràn mờ kis jo\. Mơya, nàng lơh geh cồng nha niam tàm broă sơm kòp mờ sơnơm ARV, cau bơtờp kòp HIV pal lơh ngan, kơ\ dơn nùs nhơm lơh jăt broă pơlam sơm kòp. Dơ\ boh bơr mờ bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa rcăng sơndră kòp HIV/AIDS gơ wèt Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk dê geh đơs bè tơngume sơm bơta kòp do. Jà…iăt bal:

Ơ bác sĩ, dan bác sĩ pà gi\t bè jơnau kờ` bơh broă sơm kòp mờ sơnơm ARV gơ wèt mờ cau bơtờp kòp HIV in là bơta lơi?

Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ơi, jơnau kờ` bơh broă sơm kòp mờ sơnơm ARV gơ wèt mờ cau gơtìp bơtờp kòp HIV geh 2 jơnau kờ`, lài ngan hơ\ là gơ kơryan bơta bơtàu tơnguh mờ sơlơ bơtờp uă tai bơh virus HIV dê tàm să jan kòn bơnus. Dơ\ 2 là tơnguh bơta pràn sơndră mờ kòp, tơnguh bơta pràn ờ bơtờp kòp bơh să jan kòn bơnus dê. Tài bơh virus HIV tu\ gơ mu\t tàm să jan kòn bơnus dê den geh lơh aniai tế báo T-CD4, do là tế bào ờ bơtờp kòp bơh să jan kòn bơnus dê. Tu\ jơi virus do lơh aniai jơh tế báo T-CD4 den gơlam tus bơta lơh ờ pràn bơta ờ bơtờp kòp gam sơnđan là jơnau tơngo\ gơtìp ờ pràn bơta ờ bơtờp kòp gơtìp.

Broă sơm kòp mờ sơnơm ARV gờ` den geh gơdờp bơta lơi gơ wèt mờ cau gơtìp bơtờp kòp HIV, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Broă sơm kòp mờ sơnơm ARV gờ` geh bơta kuơ dờng ngan gơ wèt mờ cau gơtìp bơtờp kòp HIV. Bơta sơnrờp ngan là lơh tơrmù jơnau digơlan bơtờp kòp kơn jơ\ ai cau kòp in. Bơta dơ\ 2 hơ\ là lơh tơrmù bơta pràn lơh bơtờp bơh cau do tus cau ne, pơnyơu bè ùr bơkau, cau bi\c bài bal, ală cau ngui bal jrum ci\t. Dơ\ pe là lơh tơrmù jơnau digơlan lơh bơtờp bơh mè tus mờ kòn. Hơ\ là 3 bơta kuơ tờm tu\ sơm kòp mờ sơnơm ARV gờ`, den tàng bè hơ\, cau kòp pal sơm sơlơ gờ` sơlơ niam.

Tu\ lơi den geh jơnau sồr sơm kòp mờ sơnơm ARV, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Jăt jơnau ai lài do den tế bào T-CD4 hơđơm 500 tế bào tàm dùl mm3 den hơ\ sồng geh sồr sơm mờ sơnơm ARV. Mơya, tu\ do sơnđờm bơh nam 2017 den jơh ală cau kòp tu\ sền mhàm gi\t bơtờp mờ kòp HIV den geh ai sơm mờ sơnơm ARB tơn, tơnơ\ mờ tu\ lơh bàr pe bơta sền mhàm bè gơnoar broă klờm, leh, công thức mhàm. Hơ\ là jơnau bơh cau bè ờs dê. Ai dilah gơ wèt mờ ală cau bơtờp ală kòp bơtờp bal ndai bè, jòr bơsiă mhàm, as sồt klờm B, C den geh sơm bời jơh ală kòp bơtờp bal ndai den hơ\ sồng sơm mờ sơnơm ARV. Ai gơ wèt mờ cau ùr geh bun, tu\ sền mhàm kòp HIV sền go\ bơtờp mờ kòp do den ờ duh pal sền swì bơta lơi tai mờ ai sơm tơn mờ sơnơm ARV. Tơnơ\ tu\ đơs nền wơl dilah ờ bơtờp den ơm ờ sơm tai, ai dilah bơtờp den pơn jăt tai sơm.

Nàng sơm kòp mờ sơnơm ARV geh cồng nha den cau bơtờp kòp HIV pal lơh jăt ală bơta lơi, ơ bác sĩ Hồng Sinh?

Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Jơh ală cau kòp sơm kòp mờ sơnơm ARV pal lơh jăt sơm kòp niam. Tài bơh do ờ go\ di là sơnơm sơndră kòp mờ do là sơnơm sơndră virus, den tàng bè hơ\, tu\ geh sơnơm tơmu\t tàm să jan den gơ hơ\ sồng kơryan geh virus ờ bơtờp uă. Lơh jăt sơm kòp niam tàm hơ\ geh 3 broă: lài ngan là lơh jăt bè jơnau sồr ngui sơnơm. Lơh jăt bè sơnơm là pal hùc di sơnơm, di khà, di tơngai, di broă mờ hùc sùm jơh dùl rài kis. Dơ\ 2 là lơh jăt bè tơngai sền mhàm, hơ\ là 6 nhai pal lòt sền công thức mhàm, bơta pràn klờm, leh, tế bào T-CD4 mờ sền nàng gi\t virus geh nđờ tàm mhàm. Dơ\ pe là kham wơl di tơngai pơrgon. Pơnyơu bè bác sĩ ai 1 nhai hùc sơnơm den di ngai lòt ai sơnơm pal lòt kham, gơtùi lòt gờ` rlau 1 ngai halà tơnơ\ 1 ngai.

Dilah ờ go\ lơh jăt sơm kòp den cau bơtờp kòp HIV geh gơtìp mờ jơnau gơlời wơl lơi, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Dilah ờ lơh jăt sơm kòp niam den khà sơndră mờ sơnơm là uă ngan. Tài bơh do là sơnơm kơryan bơta bơtờp uă, tơnguh uă bơh virus dê, den tàng bè hơ\ dilah ờ geh sơnơm den virus geh pơn jăt tai bơtờp uă mờ gơ gơs là jơi virus sơndră mờ sơnơm, den tàng bè hơ\, bơta sơnơm sơm kòp khà 1 ờ gam geh kuơ tai. Uă cau lời te\ ờ sơm kòp, tơnơ\ dùl tu\ tơngai tus wơl den jơnau digơlan gơtìp sơndră mờ sơnơm là uă ngan, digơlan gơbàn kơn jơ\ là mhar ngan. Gơ wèt mờ jơnau bơto pơlam sơm kòp khà 1 den là [ươn ngan, pah ngai cau kòp mìng pal hùc 1 gar sơnơm mơya gơ wèt mờ jơnau bơto pơlam sơm kòp khà 2 den priă tă sơm kòp kas rlau, ngui sơnơm kung uă rlau, dùl ngai pal hùc bơh 2 dơ\ sơnơm mờ gơ jăt tàm tơl nă cau, pah dơ\ digơlan là bơh 4 tus 5 gar sơnơm.

Dilah cau kòp lơh jăt sơm kòp niam den să jan bơh khi dê là pràn niam ngan. Geh uă cau kòp tu\ tus tàm do gam tàm tơngai dơ\ 3, dơ\ 4 hơ\ là geh uă ngan kòp bơtờp bal mơya tơnơ\ mờ tu\ khi lơh jăt sơm kòp niam, hùc sơnơm ARV sùm den să jan geh pràn wơl gơ wơl rê wơl hờ tơngai dơ\ 1, hơ\ là ndrờm bè cau bè ờs sơl, tế bào T-CD4 uă ngan, khi kung ndrờm bè ală cau bè ờs ndai sơl, mờ geh tu\ là gam pràn rlau, ờ bơtờp ală bơta kòp dềt rơhền ndai.

Bác sĩ geh sơl jơnau bơto pơlam lơi ờ ai ală cau bơtờp kòp HIV in tu\ do kung gam bàs sìl mờ ờ khin is să tờm he dê

Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Đơs ngan ală cau bơtờp kòp HIV tu\ tus cơldu\ kham kòp cau lơi kung rơngòt lơm. Rơngòt là tu\ khi tus tàm do digơlan gơtìp jơnau he dê gơtìp cau ndai gi\t, hơ\ sồng oh kòn khi dê ờ gơtùi lòt bơsram, ngòt gơtìp bơtrơh ờ ai lơh broă tai. Ngan tài bơh bơta rơngòt hơ\ là jơnau pơhìn tus mờ mpồl bơtiàn in. Khi ờ go\ lòt sền mhàm, khi ờ go\ gi\t să jan he bơtờp kòp. Dilah khi gi\t mờ sơm kòp gờ` den khi geh ờ gơtìp kòp kơn jơ\ rlau, ờ bơtờp ală kòp bơtờp bal ndai mờ khà lơh bơtờp mpồl bơtiàn in kung là dùl êt ngan sơl. A` sùm lùp ală cau bơtờp kòp là tàm tiah bơyô dê ơm kis kung geh uă sơl cau bơtờp kòp HIV, bè hơ\ den bơyô gi\t sơl ală cau do lah ờ? Cau kòp hơ là ờ gi\t cau lơi ờ. Bè hơ\ den mbè gơtùi mờ cau gi\t bơyô, den tàng bè hơ\, a` sồr ală bơyô pal kis niam te\, kis pràn, kung gam kis geh sơl sơl nàng jơh tơl nă cau in sền go\ là bơyô bè hơ\ mơya kung gam kis jơh nùs sơl, kis chờ hờp mờ kis tam klac bal mờ jơh tơl nă cau den là ờ go\ geh cau lơi tam cah ờ rờm bơyô ờ.

Dan ưn ngài bác sĩ  Huỳnh Thị Hồng Sinh neh tus bal mờ jơnau do poh do!

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến