VOV4.K’ho – Kòn se deh ờ tơl nhai, nggờc ki\ là kòn se deh lài mờ 37 poh mờ kơn jơ\ hơ đơm 2 ki\ mờ nggùl. Kòn se deh ờ tơl nhai, nggờc ki\ ờ mìng pơhìn tus màng kis tu\ pa deh mờ gam gơ rềng tus bơta pràn kơldang să jan, bơta dờng pràn bè să jan, bè nùs nhơm tơ nơ\ do tai. Den tàng, ală mè pal jòi git jơnau git wă bè geh bun, lơh mè ờ do ờ dă, rơcang lài pleh bơta deh ờ tơl nhai, ngờc ki\.

Jat tam pà khà, kòn se deh ờ tơl nhai geh 4 khà: Deh ờ tơl nhai jơla (bơh 34 tus 36 poh 6 ngai), deh ờ tơl nhai dimơ (bơh 32 tus hơ đơm 34 poh), deh ờ tơl nhai (hơ đơm 32 poh) mờ deh gờ` ir (hơ đơm 28 poh). Kòn se geh sơnam bun sơlơ lơyah den jơnau pơhìn chơt să, gơbàn bơta ờ niam sơlơ ua\ rlau.

Jat mpồl lơh sơnơm dunia yal, pah nam tàm dunia geh pơgap 4 tơlak nă kòn se pa deh chơt să, tàm hơ\ pơgap bơh 60 tus 80% kòn se pa deh chơt gơ rềng tus deh gờ`. Tàm Dak Lak, bulah ờ hềt geh khà kờp tơl làm, mơya tàm hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, pah nam, khà kòn se deh ờ tơl nhai, nggờc ki\ mut sơm tàm Khoa hồi sức cấp cứu kơnòm dềt mờ kòn se pa deh geh bơh 15 tus 20% tàm khà kờp jơh kòn se pa deh hồi sức tàm khoa do.

Jat bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Kuang atbồ khoa do pà git, 2 nam rềp ndo, bơta kòn se deh gờ`, nggờc ki\ gơlik geh ua\, pal kơ lôi rơcang ngan. Ală kòn se deh ờ tơl nhai sơm tàm khoa ua\ ngan tàm poh dơ\ 28 tus hơ đơm 34 poh. Gơ wèt mờ kòn se nggờc ki\, khoa sùm dờp ală kòn se hơ đơm 2 ki\, geh tu\ geh oh mìng kơn jơ\ bơh nggùl ki\ tus 700 gram. Tu\ do, khoa gam sơm, lơh pràn wơl să jan kòn se pa deh ai 20 nă oh in, tàm hơ\, kòn se hơ đơm 2 ki\ mờ nggùl là 13 nă, hơ đơm 2 ki\ là 7 nă.

Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn pà git: “Kòn se pa deh nggờ ki\, jat Mpồl lơh sơnơm dunia đơs jơnau gơ tha hơ\ là kòn se kơn jơ\ hơ đơm 2 ki\ mờ nggùl. Dilah kờp khà pah nam, den khoa dờp sơm pơgap bơh 15 tus 20% kòn se nggờc ki\ in tàm khà kòn se pa deh mut tàm hìu sơnơm. Nam 2019, bol hi kờp du\ khà do pơgap 18%. Ai nam 2020 den khà kòn se pa deh hơ đơm 2 ki\ mờ nggùl gơ ơm tàm khà bơh 19 tus 20%”.

Bi Trần Thị Hương, ơm tàm xã Dak Gằ`, kơnhòal Dak Mil, càr Dak Nông là dùl tàm khà 20 nă cau deh kòn ờ tơl nhai, nggờc ki\ gam sơm tàm khoa Hồi sức cấp cứu Kơnòm dềt mờ kòn se pa deh. Bi Hương jê deh mờ deh kòn tàm khoa deh dùh, hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên tu\ bun pa rơp 33 poh, kòn bi dê deh kơn jơ\ 1 ki\ 6. Tơ nơ\ hơ\, bi mờ kòn bi dê geh jun tus khoa Hồi sức cấp cứu Kơnòm dềt mờ kòn se pa deh. Bơh kham sền, ală bác sĩ đơs kòn se deh ờ tơl nhai, ờ pràn gùng tă nhơm khà 3, ờ gơtùi tă nhơm, tă nhơm nrền, pàl jơh să jan. Oh dềt geh bơyai lơh mơ ròng tĩnh mạch, dong kờl tă nhơm áp lực dương ờ gơmut (CPAP) mờ ròng dà toh bơh ding tơmut tàm klung (Sonde klung); pơgồp bal mờ ngui sơnơm kháng sinh. Tus tu\ do, tơ nơ\ ua\ ngai sơm, să jan oh dềt neh pràn niam, hời rơ hời ờ ngui ma\i tă nhơm tai.

Đơs tai bè broă bơh bi Hương dê, bác sĩ Lê Hữu Tú, Khoa Hồi sức cấp cứu Kơnòm dềt mờ kòn se pa deh pà git: “Do là bơta kòn se deh ờ tơl nhai, deh ờs, mè rlau 35 sơnam, là kòn dơ\ 5, tơ nơ\ tu\ deh oh dềt pàl jơh să, tă nhơm glar den tàng geh kha deh dùh lơh niam ai tă nhơm oxi, tơ nơ\ hơ\ jun tus khoa kơnòm dềt pa deh den oh dềt geh bơta ờ gơtùi tă nhơm, pal tă nhơm oxi. Tu\ do, ngai dơ\ 2 sơm den geh tam gơl niam, oh dềt neh gơtùi tă is nhơm mờ hời rơ hời ờ ai ngui ma\i tă nhơm oxi oh dềt in, mơkung ai oh dềt in hùc dà toh bơh Sonde mờ sền gròi tu\ oh dềt geh jun lik hờ bơdìh nàng ròng”.

Kòn se deh ờ tơl nhai, nggờc ki\ geh ua\ ngan jơnau pơhìn tus màng kis bơh tu\ pa deh, bal mờ hơ\, oh dềt sùm gơbàn 2, 3 bơta kòp ngòt rơngơt bè: kòp plai nùs, ờ pràn gùng tă nhơm, gơmù sơdàng gùng mhàm, ờ niam bơta mrềt duh să jan, ờ tơl mhàm, kòp bè mat… Broă sơm, ròng, lơh pràn wơl kòn se deh ờ tơl nhai in là kal ke mờ hoàc huơr ngan. Geh tu\, geh ua\ oh gơ lời wơl ală bơta ờ niam kơn jơ\ bè tơ nơ\ do: lơyài dờng pràn bè bồ tơngoh mờ jơng tê, gơ rềng tus tơngoh. Kuơmàng, jơnau pơhìn gơbàn kòp bè mat là ua\ ngan.

Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn- Kuang atbồ Khoa Hồi sức cấp cứu kơnòm dềt mờ kòn se pa deh gơ wèt hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git tai: “Ală oh dềt deh ờ tơl nhai, nggờc ki\ sùm gơtìp ờ pràn gùng tă nhơm den tàng pal cấp cứu, sơm, geh ală oh pal tă nhơm mờ ma\i, gơ rềng tus klờm soh, geh ală oh tơ nơ\ tu\ kung pal pơn jat tai sơm ờ niam klờm soh, bơta ờ niam klờm soh dilah sơm den gơ wèt tàm oxi. Tàm broă sơm, tài bơta pràn sơndră mờ kòp bơh kòn se deh ờ tơl nhai, nggờc ki\ dê lơyah den tàng khà nhiễm trùng ua\, mờ dilah nhiễm trùng den [ươn ngan gơtìo chơt să”.

Jat ală bác sĩ mờng chài pà git, geh ua\ jơnau lơh gơbàn bơta deh ờ tơl nhai, nggờc ki\ tàm kơnòm dềt, pơn yơu bè: rài kis cau ùr geh bun dê kal ke pal lơh broă kơn jơ\ halà lơh broă tàm anih khih aniai, tàm tu\ broă sàu sa den ờ tơl phan pràn; sùm chu jràu, `ô ơlak bìer tu\ geh bun; geh bun gờ`, hơ đơm 16 sơnam halà geh bun dơ\ sơn rờp jơla ir, rlau 35 sơnam; cau ùr geh bun geh khà kơn jơ\, să jan lơyah ir; ờ khan bun jat tơngai pơrgon, ờ cit sơnơm vaccine rơcang sơndră kòp…

Bơdìh mờ ală bơta pa yal, ală cau ceh bun ua\ dơ\ halà rơlung bun is ua\ dơ\ kung digơlan deh kòn ờ tơl nhai sơl. Cau ùr geh bun bơh lài neh deh ờ tơl nhai 1 dơ\ den jơnau pơhìn deh ờ tơl nhai dơ\ 2 rlau hơđang digơlan geh bơh 25 tus 50%. Dùl jơnau ndai, gơlik geh ua\ tàm ală nam rềp do hơ\ là cau ùr geh bun gơbàn ală bơta kòp jroa\ jo\ nam bè gùng mhàm plai nùs, gơguh huyết áp, đồm sơdàng… Ală cau do, bơdìh mờ jơnau pơhìn deh kòn ờ tơl nhai, jơh bal mờ cau mè kung [uơn ngan gơtìp ală bơta ờ niam tu\ deh dùh.

Den tàng, nàng pleh bơta deh ờ tơl nhai, nggờc ki\, tơrmù tus khà lơyah ngan rlau jơh ală jơnau ờ niam gơ lời wơl kòp jê gơ rềng tus bơta dờng pràn bồ tơngoh, să jan, nùs nhơm kơnòm dềt dê tơ nơ\ do, cau ùr tàm sơnam geh bun pal jòi git ală jơnau git wă bè lơh mè ờ do ờ dă, lơh jat ală jơnau pơlam bơh y bác sĩ dê tu\ geh bun, mùl màl bè: sền gròi is să jan, pal sền ngac tus ală tềl tơnggo\ deh ờ tơl nhai bè jê ndul, gơtuh mhàm, gơ lik dà să, jê but, gơ lik dà hìu kòn, bơcah dà hìu kòn… Tu\ do, cau ùr bun pal tus mơ hìu sơnơm nàng geh kham, pơlam, ba` sơm is mờ ală sơnơm ờs mờng, ba` tơn jo\ tơngai geh bun mờ broă ơt ơl. Bơdìh hơ\ tai, tu\ geh bun, ală cau mè ba` lơh broă kơn jơ\, tàm anih khih aniai; pal kham bun jat tơngai pơrgin, mờ lơh ală xét nghiệm kươmàng, êt ngan rlau jơh là 3 dơ\ tàm tơngai geh bun; kham bun ua\ rlau tàm ală nhai dut ndơl bơh tơngai geh bun dê; sàu sa tơl pràn, ba` `ô ơlak bìer halà chu jràu, cit sơnơm vaccine mờ hùc bơ tơl vi chất tơl làm. 

Nàng geh tai jơnau g^t wă bè bơta deh kòn ờ tơl nhai, ờ tơl k^ mờ broă rơcang sơndră, mpồl cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn, kuang atbồ khoa Hồi sức cấp cứu kòn se mờ Kòn se pa deh, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên.

-Ơ bác sĩ! Bác sĩ gơtùi pà g^t mùl màl ală bơta gơbàn lơi lơh tus mờ broă gơtìp deh kòn ờ tơl nhai, ờ tơl k^?

Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Bơh bàr nam pơn jăt tơn, nam 2019 mờ nam 2020, bol a` go\ broă kòn se pa deh ờ tơl nhai, ờ tơl k^ uă ngan. Mờ he pal g^t là, ală bơta di gơlan gơtìp tu\ deh kòn ờ tơl k^ den geh uă, tàm hơ\ pal đơs tus mờ sơnam cau mè, khà dơ\ geh bun, sền gàr, phan sa bơkah tàm tơngai geh bun, c^t sơnơm rơcang sơndră mờ kòp…

A` đơs pơniơu bè, bơh broă kờp geh ală cau mè hờ đơm 20 sơnam mờ geh bun den khà deh kòn ờ tơl k^ geh uă ngan rơlao mờ cau mè rơlao 35 sơnam. Dơ\ bàr là broă `jơ\ k^ cau mè tàm dùl tơngai geh bun. Di lah k^ `jơ\ hờ đơm 12 k^ tàm jơh dùl tơngai geh bun den khà deh kòn ờ tơl k^ hờ đơm 2 k^ nggùl geh uă rơlao.

Bè broă kham bun, ală cau mè lòt kham bun ờ uă, hờ đơm 3 dơ\ tàm tơngai geh bun den tu\ lơi deh kòn ndrờm gơtìp ờ tơl k^ uă ơlao mờ cau geh tus kham bun 4 dơ\ rơlao hờ đang.

Tài tàm tơngai geh bun, broă sền gàr bun den geh go\ ală kòp ha là ală bơta pal geh rơcang lơh di tu\ den tu\ kòn se deh geh niam rơlao. Bơdìh hơ\ tai, he kung pal kah gơwèt mờ ală cau mè geh ală bơta kòp neh geh lài.

-Ơ bác sĩ! Bơh broă mờng chài tàm tơngai lơh broă, bác sĩ đơs bè lơi bè khà deh kòn ờ tơl nhai, ờ tơl k^ bơh tàm ală tiah?

Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Tiah he do gam kis mìng là tiah kơh bơnơm. Bơh broă kờp, bol a` go\ khà ală cau mè deh kòn ờ tơl nhai, kòn se ờ tơl k^ mìng tàm tiah [òn lơgar.

Tàm ală nam pa do, gah lơh sơnơm neh geh ală broă tơnguh bơtàu pràn ngan tàm broă drơng gàr bơta pràn kơl dang să jan ai jơh gùt làng bol in tus mờ ală tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol kòn cau, mơya khà kòn se deh ờ tơl k^ gam mìng geh tàm tiah [òn lơgar, tàm broă lơh sơnơm he mờng sơnđan là tiah ờ hềt tơl, ală cau mè hơ\ ờ geh broă drơng gàr niam, bơta lơh sa gam uă kal ke.

Bơdìh hơ\ tai, gam pal yal tus mờ bơta ngăc ngar, broă lơh bơh tơl nă cau mè dê tai.

-Ơ bác sĩ! Kờ` tơmù ờ uă ngan bơta deh kòn ờ tơl nhai, ờ tơl k^, cau mè pal kah tus mờ bơta lơi?

Bác sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Kòn se tàm tơngai pa deh neh geh uă bơta di gơlan gơbàn bloh, mờ tàm do gam là kòn se deh ờ tơl nhai, ờ tơl k^ den broă di gơlan gơbàn uă ngan, geh bal tàm broă gơtìp chơ\t, broă drơng gàr.

Geh tu\ geh ală kòn se geh sơm kòp niam, mơya tơnơ\ do gam gơlời bơta ờ niam bè ờ mhar tàm broă tơnguh bơtàu bơta ngăc ngar, bơta pràn kơl dang, broă g^t wă mờ bơta do kung lơh gơrềng tus dùl bơnah bơh tơngoh.

Gơwèt mờ kòn se gơtìp ờ tơl k^, ờ tơl nhai, bol a`, ală bác sĩ nhi khoa geh ală jơnau bơto sồr: bè đah rài kis, he pal tơnguh uă bơta niam rài kis, tơnguh uă bơta ngăc ngar, mùl màl là ală cau mè.

He pal jòi sền, bơsram bè broă deh kòn pal bè lơi, sơnam bè lơi di pal mờ sền gàr bun bè lơi, rơwah broă lơh di pal tàm tơngai geh bun. Geh ală tu\, cau mè geh tơl bơta niam tàm rài kis broă lơh sa, mơya ờ g^t tàm broă sền gàr bun den deh kòn kung gam ờ tơl k^.

Hơ\ sồng pal sền gròi broă kham bun jăt tơngai, geh bal tàm broă niam ờ do ờ dă tàm broă c^t sơnơm rơcang sơndră mờ kòp cau mè in. Kơ\p kờ` là jơh ală cau mè tu\ geh bun pal lơh ngan lơh bè lơi sền gàr bun, sền gròi, kham bun jăt tơngai mờ di lah geh bơta lơi ni sơna pal tus mơ hờ hìu sơnơm nàng geh ală bác sĩ bơto pơlam.

-Ơi, dan ưn ngài bác sĩ uă ngan!

          Cau mblàng K’ Duẩn mờ Ndong Brawl