VOV4.K’ho- Bơcah gùng mhàm tơngoh gam geh hòi là kòp ờ niam tàm gùng mhàm tơngoh kơn jơ\ là bơta kòp sùm gơbàn tàm cau nggùl să. Do là bơta kòp ngòt rơngơ\t ngan tài bơh khà chơ\t să là uă ngan. Geh uă jơnau gơlam tus bơta kòp bơcah gùng mhàm tơngoh, tàm hơ\ trồ tiah tam gơl kung là jơnau pal sền ngac ngan, ngan là tàm tơngai trồ tiah mrềt bè tu\ do. Tơnơ\ do là jơnau cih mờ mpồl cau lơh báo jơnau do dê đơs bè bơta geh ngan ngai sơlơ gơguh tai cau kòp bơcah gùng mhàm tơngoh tàm kàl mrềt tàm khoa Nội tổng hợp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.   

Bơcah gùng mhàm tơngoh là jơnau tơngoh gơtìp sồt aniai tài bơh ală tu\ gơlòt mhàm guh hờ tơngoh gơtìp kòl halà tơngoh gơtìp ờ tơl oxy. Jăt Mpồl lơh sơnơm dunia (WHO) dê yal, pah nam tàm dunia geh rlau 15 tơlak nă cau gơtìp bơcah gùng mhàm tơngoh, tàm hơ\ geh 5 tơlak nă cau chơ\t mờ 5 tơlak nă cau gơtìp aniai să jan tus jơh rài kis tơn.

Tàm lơgar Việt Nam, pah nam geh rlau 200 rbô nă cau gơtìp bơcah gùng mhàm tơngoh. Rlau 50% tàm khà hơ\ chơ\t mờ mìng geh 10% ală cau bơtuah gam kis ai geh wơl bơta pràn kơldang să jan bè bơh sơnrờp, ờ gơlời wơl bơta niai lơi. Jăt tơrgùm kờp bơh ală cau mờng chài gah lơh sơnơm dê, kòp bơcah gùng mhàm tơngoh gơbàn tàm cau klau uă rlau, uă rlau 4 dơ\ pơndrờm mờ cau ùr.

Ồng Hồ Viết Thơ ơm tàm xã Ea Toh, kơnhoàl Krông Năng, càr Dăk Lăk gam gơtìp gơguh mhàm neh uă nam do. Bàr pe ngai lài mhàm nisơna gơguh jơnhoa ngan, ồng gơtìp lơng jơh nggùl să đah kiau. Tơnơ\ mờ tu\ geh dong kờl mờ cùp koh kơndoh tơngoh (CT tơngoh), ală bác sĩ đơs ồng gơtìp gơrềng ờ niam tus gùng mhàm tơngoh. Tài bơh kơnờm geh jun tus hờ hìu sơnơm dong kờl di tu\ den tàng să jan ồng Thơ ờ gơtìp aniai uă. Tơnơ\ 1 poh sơm kòp, ồng bời wơl mờ gơtùi `ă ntàu lòt rê is.

Ồng Hồ Viết Thơ, yal: Tàm să jan a` neh geh lài kòp gơguh mhàm, hùc sơnơm sùm mơya dơ\ pa do tài bơh hàm ir lơh broă, lơh dùl tu\ den go\ jơng tê gơlơh lơbơn ờ pràn tai, ờ gơtùi `ă ntàu tai, a` gi\t là a` neh gơtìp bơcah gùng mhàm tơngoh. A` lòt tus hờ hìu sơnơm, tàm gùng lòt a` kung se\ còp sơl hìu sơnơm Hoà Bình mơya hìu sơnơm đơs ờ tơl măy mok den tàng a` lòt tus tơn hờ hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Dùl nă cau ndai kung gơtìp sơl kòp bơcah gùng mhàm tơngoh là ồng Nguyễn Văn Đa ơm tàm thị xã Buôn Hồ, càr Dăk Lăk. Ồng Đa bơh lài kung gơtìp kòp gơguh mhàm sơl, mờ pal hùc sơnơm sùm pah ngai mơya tơngai rềp ndo, tu\ go\ gùng mhàm niam ờ gơguh tai, ồng neh lời is ờ go\ hùc tai sơnơm. Tơnơ\ hơ\ ồng gơtìp gơ pừ mờ bơcah gùng mhàm tơngoh tàm tu\ gam lơh broă tàm sươn. Bơtuah ngan là ồng geh kòn ùr sền go\ gờn mờ jun tus hờ hìu sơnơm nàng dong kờl sơrbac mhar. Tơnơ\ 1 poh piam kòp tàm khoa Nội tổng hợp, tu\ do ồng Đa neh gơtùi tơm bơh bơr dùl êt, jơng tê sơđờm gơtùi ơ wa` dùl êt.

Bi Nguyễn Thị Vy, kòn ùr tờm ồng Đa dê pà gi\t: Bèp a` gơtìp gơguh mhàm mờ as sồt uă kồ ntìng. Tơngai hơ\ bèp a` lòt tus hờ ngkời hìu koh tờm prìt, sền go\ bèp gơ pừ, kồ` sền go\ bè hơ\ den gròng bèp rê hờ hìu, hòi cau tus rơpoa să bèp in, ală bác sĩ đơs là bèp gơtìp aniai, gơlik mhàm tềng tơngoh.

Kòp bơcah gùng mhàm kong gơrềng bơh uă ngan bơta, tàm hơ\ trồ tiah tam gơl, tam gơl mrềt nisơna geh sền là jơnau ngòt rơngơ\t ngan digơlan gơtìp bơcah gùng mhàm tơngoh. Tàm khoa Nội tổng hợp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, tơngai rềp ndo, ngan là tàm ală ngai trồ tiah mrềt noăt ir, khà cau tus piam kòp tàm hìu sơnơm tài bơh bơcah gùng mhàm tơngoh gơguh uă rlau pơndrờm mờ ngai bè ờs. Tàm 2 poh sơnrờp bơh nhai 12 do dê, khoa dờp rlau 70 nă cau gơtìp kòp do. Khà do gơguh pơgăp bơh 15- 20% pơndrờm mờ ngai bè ờs.

Mblàng lơh loh bè jơnau do, bác sĩ Nguyễn Văn Hùng, Khoa Nội Tổng hợp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà gi\t: Trồ tiah tam gơl tus mrềt lơh gơlik jơnau gơ rồt gùng mhàm tềng tiah ngoại vi, tiềng nau jơng nau tê, cau kòp gơguh khà mhàm tềng plai nùs gơlam tus jơnau gùng mhàm gơguh uă rlau mờ ngai bè ờs. Gùng mhàm gơguh lơh gơlik jơnau pơhìn gơtìp bơcah gùng mhàm tơnguh kung gơguh uă sơl. Tàm kàl mrềt, cau kra pa guh bi\c mờ lik bơdìh hìu tìp trồ mrềt nisơna tai kung gơtìp bơcah gùng mhàm tơngoh sơl.

Bác sĩ Nguyễn Văn Hùng mblàng loh tai: Tu\ trồ tiah mrềt noăt ir, gùng mhàm gơmù bơta gơtoà, dơlam gùng mhàm gơtìp gơ rồt wềt lơh khà mhàm gơlòt tus tơngoh gơmù 1/5 pơndrờm mờ bè ờs. Bơta ndai, ală gùng mhàm [ươn ngan gơ rồt wơl lơh gùng mhàm gơguh, gơguh bơta kơn jơ\ tàm dơlam gùng mhàm, lơh gùng mhàm gơtìp sồt aniai, mờ geh tu\ là digơlan bơcah, lơh gơlik mhàm tềng tơngoh halà gơ gơs pơnai mhàm kơ\t, lơh gơkòl gùng mhàm gơlam tus bơcah gùng mhàm tơngoh. 

Jăt ală bác sĩ lơh broă gah khoa do yal, dùl nă cau bè ờs nisơna geh ală bơta gơ tơngo\, bè: đơs ờ loh, bơr, lơm piăt kră kơldang, mbùng kal ke pờ, pal lơh ngan hơ\ sồng đơs gơtùi, mat sền ờ loh, sền mờ gơlơh jơngo rơhời đùl đah halà 2 đah, mbùng sơ we\, muh măt gơlơh sơkềng dùl đah pơndrờm mờ bè ờs, tê gơtìp lơng, nhâm mho, kal kă ìa phan halà ơ wa`, halà gơtìp jê bồ ngan…pal kơlôi tơn tus bơcah gùng mhàm tơngoh.

Kòp do sùm gơbàn tàm ală cau gơtìp gơguh mhàm ờ kơ\ kơl jăp geh gùng mhàm, ngan là ală cau kòp gùng mhàm gơguh khăt nùs is ơm ờ hùc tai sơnơm. Bơdìh mờ jơnau digơlan gơtìp chơ\t să uă, jơh ală cau kòp bơcah gùng mhàm gam bơtuah kis ờ gơtùi ai wơl pràn kơldang să jan bè bơh sơnrờp, mờ sùm gơlời wơl ală bơta aniai bè lơng nggùl să halà kue\t kơltê jơh jơng tê, ờ gơtùi boh bơr, đơs ờ loh, tuh đồm, tuh dìh ờ gơtùi gi\t, ơm ngơ\t is dùl nă, ờ huan kah…

Jăt ală bác sĩ gah kòp do yal, bơsong mhar là jơnau kuơmàng ngan gi\t lơh lơh nền tus bơta chơ\t kis bơh cau gơtìp kòp bơcah gùng mhàm tơngoh dê. Đal gi\t geh ală tềl tơngo\ mờ bơta gơ tơngo\ bơh kòp dê nàng bơsong di tu\, tu\ tơngai bơtuah kis bơh cau kòp dê geh gơguh tai mờ khà gơtìp gơlời wơl bơta gơ aniai kung geh gơmù sơl uă ngan. Cau kòp tus hờ cơldu\ dong kờl sơm kòp jal mhar tàm pơgăp 3 jiơ kờp bơh tu\ geh tềl tơngo\ bơh sơnrờp den geh bời wơl bơh bơta gơ aniai gơtìp kòp bơceh gùng mhàm tơngoh mhar rlau 3 nhai pơndrờm mờ ală cau geh dong kờl sơm kòp lơyaì.

Nàng rcăng pleh gơtìp kòp bơcah gùng mhàm tơngoh, jơh tơl nă cau pal geh broă sàu sa niam tàm hơ\ geh uă bơta plai chi, biăp mờ ală phan sa [òk; bơtơl puăc bơrlang, puăc iar ada, ka, khuah, dà toh halà ală phan bơna lơh bơh dà toh mơya ờ lơ mă halà ờ huan lơ mă. Tàp pràn să jan sùm pah ngai. Pal gi\t bơta kơn jơ\ să jan dipal, pleh gơtìp jơngkah ki\ halà lơ mă ir. Ba` chu jràu. Gi\t niam kòp jo\ tơngai bè gùng mhàm gơguh, jê dà đồm sơdàng, ờ niam tam gơl tơngi mhàm. Kham kòp sền gàr pràn kơldang să jan ờs mờng pah dơ\. Tu\ go\ geh ală tềl tơngo\ bơh kòp bơcah gùng mhàm den pal tus mhar tơn hờ ală hìu sơnơm gah kòp do sơlơ gờ` sơlơ niam nàng pleh kòp gơbàn kơn jơ\ rlau.

Kờ` wă rơlao tai bè kòp kòl bơcah gùng mhàm tơngoh, mpồl cau ai tơng^t jơnau đơs Việt Nam  neh geh dơ\ lùp bác sĩ Nguyễn Văn Hùng, lơh broă tàm Khoa nội tổng hợp, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên.

-Ơ bác sĩ! Ală bơta lơi lơh gơbàn kòp kòl bơcah gùng mhàm tơngoh mờ kòp do mờng gơbàn tàm sơnam lơi?

Bác sĩ Nguyễn Văn Hùng: Kòp kòl bơcah gùng mhàm tơngoh mà bơta kòp tàm tơngoh ni sơna, lơh gơmù gơnoar tài ờ tơl mhàm lơh gơbàn sồt tàm tơngoh. Bơta tòm bè ờs tài kòl gùng mhàm, gơl^k mhàm tàm tơngoh, bơta kòl mhàm tơngoh.

Bè ờs tài ală kòp bè tàm dơlam să jan, bè gơguh huyết áp, kòp đồm sơdàng, ờ niam tơngi mhàm. Kuơ màng tàm cau dờng sơnam geh uă kòp lơh gơbàn gơguh bơta kòl bơcah gùng mhàm. Tàm kàl mềt, ală cau kra kung di gơlan gơbàn kòp do uă rơlao mờ cau bè ờs.

Kòp kòl bơcah gùng mhàm tơngoh tàm cau dờng sơnam, mơya pa do khà cau gam kơnòm gơtìp kòp do kung ngai sơlơ uă rơlao. Tài rài kis pa, ờ hoan ơwa` să, stress uă, bơta di gơlan gơbàn gơguh huyết áp gờ` rơlao, ờ tơngi mhàm gờ`, kòp tam gơl gờ` rơlao. Kòp kòl bơcah gùng mhàm tàm cau kơnòm uă rơlao mờ lài do.

-Tu\ geh pin cau gơtìp kòp kòl bơcah gùng mhàm tơngoh den cau tàm hìu pal geh lơh bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Nguyễn Văn Hùng: Bè ờs, kòp kòl bơcqah gùng mhàm geh uă là mìng jê bồ, kơrwài, hoar măt,… cau tàm hìu tu\ go\ bè do jàng lah gơtìp càl măt, den tàng koah să ha là cau kòp hùc dà sơdàng, dà ca kờ` gơguh huyết áp, mơya bè ờs lơh bè hơ\ ờ geh cồng nha lơi, geh tu\ gam lơh cau kòp gơtìp jroă rơlao.

Di lah geh pin dùl năc cau gơtìp kòp kòl bơcah gùng mhàm tơngoh, cau tàm hìu pal sền gròi, cau kòp kah ha là ờ kah, di lah gơtìp hă, den ai cau kòp b^c sơling să hờ đah kiao, ba` lời phan hă gơmu\t tàm klờm soh.

Di lah gơl^k bơta rơtơs jơng tê den ai cau kòp b^c dùl bă, sền ngăc ba` ai cau kòp kăp di mpiat, tơnơ\ mờ hơ\ hòi rơndeh sơnơm 115 ha là cèng cau kòp tus hờ hìu sơnơm rềp ngan kờ` geh sơm kòp ing lài di tu\ mờ pal cèng mơ tus hờ hìu sơnơm sơm kòp kòl bơcah gùng mhàm gờ` ngan di lah geh.

Tu\ gơtìp kòp kòl bơcah gùng mhàm tơngoh, uă cau mờng sơm mờ broă tơr-iă nhân trung ha là ai jrum c^t tàm ală cồng nao tê kờ` tơl^k mhàm, tơmù huyết áp.

Jăt a` broă lơh do ờ geh kuơ tài tu\ gơguh huyết áp he pal ngui sơnơm ờ go\ di c^t bè hơ\, lơh cau kòp gơtìp roh mhàm, lơh sồt să cau kòp tai.

-Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến