VOV4.K’ho - Ală nam pa do, pah tu\ tus tơngai tơnơ\ jrùh nha, kau su cat tờk bơnung, kòp kơmbuh bò gơlik geh, lơh aniai uă bă kau su tàm Gia Lai đơs is, Tây Nguyên đơs bal, lơh gơmù cồng nha, bơta niam kau su dê.

Hìu nhă mò Nguyễn Thị Chín, ơm tàm [òn 3, xã Ia Nhin, kơnhoàl Chư Pa\h, càr Gia Lai geh 5 lồ kau su suơn dềt tam bơh nam 2005. Suơn kau su sơn đờm geh còr bơsơt bơh nam 2011 mờ nđờ nam pa do, kòp kơmbuh kò gơlik geh mờ gơguh mhar ngan. Tơngai sơn rờp tờm chi gơbàn kòp, tài sền ờ sơp, ờ rơcang lài sơndră kòp den tàng suơn ku su hìu nhă mò dê gơtìp aniai kơnjơ\ ngan. Tus nam lài, bulah neh tă mờr 20 tơlak priă nàng [ồm sơnơm, mơya suơn chi kung gam gơtìp aniai uă ngan. Tu\ do, tơnơ\ mờ tu\ jrùh nha, suơn kau su hìu nhă mò Chín dê sơn đờm cat nha pa, kòp kơmbuh kò gơlik geh tai. Mò đơs: “Gùt tiah do suơn cau lơi dê kung gơtìp bè do lơm. Jơh tàm tiah do gơbàn bè do lơm, hìu nhă a` dê [ồm gờ` den gam gàr geh dùl êt nha, geh uă hìu [ồm jơla den ndrờm bè nha jrùh jơh tơn. Tu\ do pal kơnờm kuang bàng pơlam lơh sa suơn sre tus bơto pơlam, ai làng bol lơh broă sa ờ git pal lơh bè lơi.”

Kòp kơmbuh kò gơlik geh tàm tờm kau su tàm xã Ia Nhin, kơnhoàl Chư Pa\h, càr Gia Lai tàm pơgap 5 nam do mờ ngai sơlơ gơguh uă, bơ tờp mhar ngan. Bulah kòp lơh aniai uă ngan tus cồng nha tơnhàu bơsơt, mơya kung gam geh uă cau lơh broă sa tàm tiah do ờ sền gròi. Uă cau kung ờ hềt git broă rơcang sơndră kòp. Bal mờ hơ\, tài khà priă bơsơt kau su tàm nđờ nam do gơmù lơyah ngan, khà priă tac mìng ndrờm mờ priă bơcri, geh tu\ gam gơtìp hoàc huơr den tàng uă làng bol lơh broă sa kung ờ sền gròi tus broă rơcang sơndră kòp. Bơh hơ\, lơh kòp ngai sơlơ bơ tờp mhar rlau mờ jo\ jòng bơh nam do tus nam ndai. Ồng Đặng Thanh Tuế, ơm tàm [òn 3, xã Ia Nhin, kơnhoàl Chư Pa\h, càr Gia Lai đơs: “Cau lơi sền ờ sơp, ờ rơcang sơndră kòp den ndrờm bè suơn chi gơtìp aniai jơh tơn. Geh hìu rềp bal geh mờr 1 lồ, mơya khai ờ [ồm sơnơm den ờ geh bơ sơt. Den tàng tu\ do ồng ai geh mờng chài, pal [ồm sơ nơm di tu\ mơ, dilah sền ờ sơp là ờ gơtùi. Ờ di lời bè hơ\ là gơ jai rơcang sơndră is, kal ke ngan.”

Jat ồng Phạm Minh Châu, Phó kuang atbồ cơldu\ lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar kơnhoàl Chư Pa\h, càr Gia Lai, kờp bal pah nam, geh bơh 500 tus 1 rơbô lồ tàm khà mờr 5 rbô lồ kau su tàm gùt kơnhoàl gơtìp kòp kơmbuh kò lơh aniai. Mờ broă rơcang sơndră kòp mìng geh cồng nha tu\ geh mut lơh gờ`. Ồng pà git: “Pơlam làng bol tam kau su in gơwèt mờ kòp kơmbuh kò sùm là gơlik geh tơnơ\ sa tềp, tàm tơngai tờm kau su jrùh nha, cat nha pa den làng bol pal rơcang lài ngui sơnơm, mờ kuơ màng là sơnơm An Vin, [ồm rơcang sơndră bơh bồ kàl nàng gơtùi rơcang sơndră kòp.”

Kòp kơmbuh kò là kòp ngòt rơngơt mờ gơlik geh uă tàm tờm kau su. Bulah bè hơ\, tài uă cau gam ờ huan git bè broă rơcang sơndră kòp kơmbuh kò den tàng bal mờ kơnhoàl Chư Pa\h, kòp do gam gơguh mhar ngan tàm uă tiah tam kau su tàm Gia Lai bè Mang Yang, Chư Sê, Đức Cơ. Kờ` tơmù dimơ bơta bơ tờp kòp kơmbuh kò tàm tờm kau su den pal geh bơta lơh broă bal nền cê bơh gah lơh broă geh gơnoar tàm [òn lơgar kung bè bơta nhap nhar mờ rơcang lài bơh làng bol lơh broă sa dê.

Dơ\ lùp Thạc sĩ Trần Minh, Atbồ anih lơh broă kơlôi sơnơng mờ tam jàu broă lơh Tây Nguyên, gơwèt Viện kơlôi sơnơng cao su Việt Nam, kờ` dong kờl làng bol g^t mờ gơtùi ngui ală broă sền gàr, sơndră mờ kòp di tu\ tàm kàl prang kung bè bồ kàl mìu tàm suơn cao su in.

- Ơi, ơ Thạc sĩ Trần Minh, tu\ do neh mu\t tàm kàl prang, làng bol tam cao su pal kah tus broă lơi tàm tu\ do?

Thạc sĩ Trần Minh: Den tu\ do, gơwèt mờ tòm cao su, kòp pal sền gròi uă ngan là kòp kơmbuh kò. Do gam là kàl tam gơl nha tàm tòm cao su dê, tòm căt nha pa. Tàm trồ tiah lồi nam 2016, bồ nam 2017 den geh is jăt mờ ală nam lài. Tu\ do, cao su gam jrùh nha mờ căt wơl nha den kòp kơmbuh kò pal sền ngăc tus mờ cau tam cao su suơn dềt kung bè suơn dờng.

- Kòp kơmbuh kò den broă ngòt rơngơ\t bơh kòp do dê là bè lơi ơ ồng?

Thạc sĩ Trần Minh: Gơwèt mờ kòp kơmbuh kò den geh lơh aniai tus mờ tòm cao su, di lah ờ jroă den lơh nhai ờ niam, mờ di lah jroă den lơh gơjrùh nha tòm cao su. Mờ nha geh căt wơl mơya geh lơh tơnjo\ tơngai he kơ\p kờ` còr bơsơ\t, bơh tu\ hơ\, geh lơh ờ niam tus mờ cồng nha, khà geh bơsơ\t tàm nam 2017.

- Mùl màl den tàm tơngai pa do, kòp kơmbuh kò neh lơh aniai bè lơi tus mờ tiah tam cao su tàm càr Gia Lai đơs is mờ Tây Nguyên đơs bal ơ ồng?

Thạc sĩ Trần Minh: Bè kòp kơmbuh kò do den nam lơi kung lơh aniai. Mơya, khà aniai jăt mờ tơl nam bè tơngai căt nha bal mờ trồ tiah dê. Nam 2017, mờ broă căt nha lơyài rơlao den di gơlan kòp kơmbuh kò geh ờ jroă rơlao mờ ală nam lài. Di gơlan là bè hơ\, mơya kung gam jăt mờ trồ tiah tai. Bơh tu\ do tus di pơgăp 1 nhai tai, di lah trồ tiah niam den kòp kơmbuh kò geh ờ jroă rơlao.

- Tu\ neh g^t suơn cao su gơbàn kòp kơmbuh kò den làng bol gơtùi ngui broă lơh lơi, sơnơm lơi kờ` sơndră mờ kòp kơmbuh kò ơ ồng?

Thạc sĩ Trần Minh: Gơwèt mờ kòp kơmbuh kò, he kung ba` lơh is gơwèt mờ suơn cao su neh dờng. Broă tòm ngan là he pal sơndră. Tu\ suơn cao su gơjrùh nha mờ căt nha pa, di pơgăp rơlao 10% khà tòm căt nha pa den he ngui sơnơm [ồm, bơh 2 tus 3 dơ\ jăt mờ tơl tiah dê. Broă tòm là he [ồm kờ` sơndră mờ kòp, di lah lời neh geh kòp den [ồm sơnơm kung ờ geh cồng nha uă sơl.

- Làng bol gơtùi ngui ală bơta sơnơm lơi mờ broă sơndră mờ kòp bè lơi ơ ồng?

Thạc sĩ Trần Minh: Tus tu\ do, broă ngui sơnơm den geh 1 bơta mờng ngui nga kờ` sơndră mờ kòp kơmbuh kò mờ khà priă kung ờ kas sơl là sơnơm Visa Dôn. Sơnơm do làng bol ngui jăt mờ jơnau bơto sồr bơh hìu lơh gơs sơnơm dê bal mờ khà di pơgăp bơh 400 tus 600 l^t tàm 1 lồ. Bè broă [ồm den geh 2 bơta: dùl là [ồm mờ să geh măy dong kờl, hơ\ là ngui rơndeh lơ-òr pơn diang ha là ngui [ồm cao áp kờ` [ồm tus tàm nha tòm cao su in. Kuơ màng ngan, tu\ [ồm he pal kah lài ngan là khà sơnơm, dơ\ 2 là khà uă dà, dơ\ 3 là tơngai [ồm. Dùl bơta kuơ màng tai là he ai di tu\ tòm căt nha rơlao 10% kờ` [ồm. Tơngai [ồm bơh 7 tus 10 ngai 1 dơ\ den hơ\ sồng geh cồng nha.

- Bơh nti ồng neh yal den mìng tơrgùm tàm broă sơndră mờ kòp kơmbuh kò. Mơya, gơwèt mờ ală suơn neh gơbàn kòp den he gơtùi ngui broă lơh lơi kờ` sơm geh cồng nha lah ờ ơ ồng?

Thạc sĩ Trần Minh: Gơwèt mờ ală suơn neh gơbàn kòp mơya tàm khà di mơ ờ jroă den he pal [ồm sơnơm. Mờ ală suơn neh gơbàn bơh di mơ rơlao hờ đang den he ba` [ồm tai, tài ờ geh cồng nha. Mờ he kơ\p tus tàm tu\ nha tòm cao su kòp neh gơjrùh jơh, tòm căt nha dơ\ 2, tu\ hơ\ he [ồm den geh cồng nha rơlao.

- Ơi, dan ưn ngài Thạc sĩ bè dơ\ boh bơr do!

                                                                       Cau cih mờ yal tơng^t K' Duẩn - Ndong Brawl