VOV4.K’ho - Kòp ờ gơtòp là kòp ờ gơtòp bơh cau do tus cau ndai. Là kòp jo\ jòng, gơbàn lơyài mờ ờ tu\ lơi sơm bời. Jăt jơnau kờp bơh Bộ Y tế dê, kòp ờ gơtòp là bơta tòm lài ngan lơh gơbàn chơ\t, geh di pơgăp 77% tàm jơh ală bơta gơbàn, tàm hơ\ geh 44% khà cau gơtìp chơ\t lài mờ 70 sơnam.

Mơya, jơnau g^t wă tàm broă rơcang sơndră mờ kòp ờ gơtòp bơh mpồl bơtiàn dê tu\ do gam ờ uă, den tàng, bơta do neh mờ gam gơs bơta kal ke tus mờ kòp tê jê să tus mờ tơl hìu nhă bal mờ broă lơh sa dà lơgar dê.

Lơgar Việt Nam neh tam gơk bơh dùl lơgar rơ[ah, ờ pràn tàm broă tơnguh bơtàu tus mờ mpồl ală lơgar gam tơnguh bơtàu. Rài kis broă lơh sa làng bol gam rơhời geh gơguh.

Bơh tàm bơta ờ tơl sa, tu\ do làng bol neh geh tơl ngui tơl sa, geh tu\ sa bơkah rơlao, pràn rơlao. Mơya, bal mờ broă tơnguh bơtàu bè broă lơh sa mpồl bơtiàn là broă gơguh bơh ală kòp ờ gơtòp, mpồl kòp do geh bơta tòm bơh broă tam gơl broă lơh, rài kis.

Ală kòp ờ gơtòp mờng gơbàn, tàm hơ\ geh: kòp nùs, gùng mhàm, kòp ung thư, kòp ờ pràn klờm, kòp ờ pràn leh, kòp gơguh huyết áp, kòp đồm sơdàng, kòp klờm soh gơtìp kòl jo\, kòp lơmă ir…

Jăt jơnau yal bơh Bộ Y tế dê, pah nam lơgar he geh di pơgăp 75 rơbô nă cau gơtìp chơ\t tàm kòp ung thư, mờ go\ di pơgăp 125 rơbô nă cau gơtìp kòp ung thư pa. Khà kờp làng bol gơtìp kòp gơguh huyết áp là 25%, kòp đồm sơdàng là 5,8%, kòp klờm soh gơtìp kòl jo\ jòng là 2,2%.

Kờp jơh, rơlao 33% khà kờp làng bol tàm lơgar he gơtìp ală bơta kòp ờ gơtòp. Gam jăt khà lùp sền bơh mpồl lơh sơnơm dunia tàm nam 2015 lài do dê, tàm lơgar Việt Nam tàm 1 xã geh 8 rơbô nă làng bol den geh tus 1 rơbô nă cau gơtìp gơguh huyết áp, geh 12,5%, 240 nă cau gơtìp kòp đồm sơdàng, geh 3%.

Mơya broă atbồ mờ sơm kòp bàr bơta kòp do gam là bơta gơlời ơnàng ngan. Mblàng bè bơta lơh gơbàn khà cau gơtìp ală bơta kòp ờ gơtòp gơguh uă, tiến sĩ Lại Đức Trường, ala măt mpồl lơh sơnơm dunia tàm lơgar Việt Nam đơs:

-Bơta kuơ màng ngan là broă tam gơl broă lơh, rài kis bơh làng bol dê. Bè broă chu jrào. Tàm lơgar Việt Nam, khà cau chu jrào tàm cau klao là 50%. Dơ\ bàr là sơgràm ơlăk, bièr.

Mờr 80% khà cau klao tàm lơgar Việt Nam `ô ơlăk, bièr. Bơdìh hơ\ tai, gam ală broă lơh ndai bè sa ờ tơl khà biăp, kơnuh, plai chi. Bu\ lah bè hơ\, lơgar Việt Nam là lơgar geh broă lơh sa suơn sre, mơya geh tus mờr 60% khà làng bol ờ sa tơl biăp, kơnuh, plai chi.

Mờr 30% khà cau dờng tàp pràn să jan pah ngai ờ tơl jăt mờ jơnau bơto sồr. Tàm broă sào sa geh ờ uă bơta kuơ màng bè sa uă boh. Jăt jơnau bơto sồr bơh mpồl lơh sơnơm dunia dê, tơl nă cau mìng geh sa 5 gram bơh tàm 1 ngai, mơya tu\ do he gam sa uă rơlao mờr 2 dơ\ jăt mờ jơnau bơto sồr.

Bè ală broă lơh gơtìp aniai, lơh ờ niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan cau lơgar Việt Nam dê pal geh đơs tus mờ broă chu jrào mờ `ô ơlăk, bièr. Jăt jơnau kơlôi sơnơng, jrào geh 7 rơbô bơta phan hoá học, tàm hơ\ geh di pơgăp 69 bơta phan lơh gơtìp kòp ung thư.

Lơgar Việt Nam tu\ do là dùl tàm khà 15 lơgar geh khà cau chu jrào uă ngan tàm dunia. Jăt khà kờp, pah nam lơgar he geh di pơgăp 40 rơbô nă cau chơ\t tài ală kòp gơrềng tus mờ jrào. Bơta mờng do kung là bơta tòm lơh gơbàn kòp ung thư klờm soh, kòp klờm soh gơtìp kòl jo\.

Kờ` tơmù ờ uă ngan bơta aniai bơh jrào gơwèt mờ bơta pràn kơl dang să jan làng bol dê, Quốc hội lơgar Việt Nam neh ring bal adăt rơcang sơndră mờ bơta aniai bơh jrào mờ mùl màl geh ngui bơh ngai 01 nhai 5 nam 2013. Mơya, broă làng bol wă mờ lơh jăt adăt do gam ờ uă. Geh go\ ngan là khà cau chu jrào gam uă mờ broă chu jrài tàm ală anih mpồl bơtiàn gam geh uă.

Kung jăt mpồl lơh sơnơm dunia yal, lơgar Việt Nam geh khà `ô ơlăk, bièr tàm khà uă pơn drờm mờ ală lơgar tàm tiah do, uă rơlao mờ lơgar Lo mờ uă rơlao 4 dơ\ mờ lơgar Singapore.

Broă `ô uă ir ơlăk bièr, `ô sùm lơh gơbàn ală bơta kòp jo\ jòng bè kòp ung thư, tàm hơ\ uă ngan là kòp ung thư klờm, kòp nùs gùng mhàm, kòp kòl bơcah gùng mhàm tơngoh ha là gơlơh ờ niam tơngoh,… Jăt mpồl lơh sơnơm dunia yal, ờ geh khà `ô ơlăk, bièr lơi lah niam ờ do ờ dă. Di lah `ô, cau klao ba` `ô uă ir 2 bơta angkôl tàm dùl ngai, mờ ờ uă ir dùl bơta angkôl tàm dùl ngai gơwèt mờ cau ùr.

Dùl bơta angkôl ndrờm mờ 10 gram angkồl gam bè ờs, ndrờm mờ ¾ kàr tàm dùl sơlòng bièr 330ml (40% khà angkồl). Mơya, jơh ală cau lơgar Việt Nam `ô ơlăk, bièr ờ lơh jăt mờ kơrnoăt geh ai do. Dùl bơta mờng ndai gam lơh gơrềng ờ niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan he dê, hơ\ là sa uă boh.

Bè bơta mùl màl do, tiến sĩ Ngô Thị Hải Vân, kuang atbồ khoa bơta pràn kơl dang broă lơh mờ sền gròi kòp ờ gơtòp, Viện Vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên pà g^t:

-Mùl màl broă ngui sa boh bơh cau lơgar Việt Nam là dùl broă pal geh yal lài. Nam 2015, jăt dùl dơ\ lùp sền bơh dà lơgar sền bè ală bơta di gơlan gơtìp bơh kòp ờ gơtòp den khà ngui sa boh tàm dùl ngai bơh dùl nă cau là 9,5 gram.

Tàm hơ\ hơ\ jăt jơnau geh ai bơh mpồl lơh sơnơm dunia là dùl nă cau dờng ba` sa uă ir 5 gram boh tàm 1 ngai, hơ\ là tu\ do cau lơgar Việt Nam gam sa boh uă rơlao 2 dơ\ pơn drờm mờ jơnau geh ai.

Di lah sa uă ir boh, bè jo\ jòng geh lơh uă bơta kòp ngòt rơgnơ\t bè kòp nùs gùng mhàm, kòp ung thư klung, kòp ung thư pròc ràm mờ uă bơta kòp ndai tai.

Jăt ală cau jăk chài gah lơh sơnơm yal, kòp ờ gơtòp bơdìh mờ bơta lơh tòm ờ tam gơl bè sơnam, cau klao cau ùr, jơi bơtiàn kòn cau, jăt gen den geh uă cau ndrờm gơtùi rơcang sơndră mờ kòp bơh ală broă tam gơl broă lơh, lơh jăt rài kis niam bè: ờ` chu jrào; ờ sơgràm ơlăk, bièr; sa phan bơnah di pal, sa uă biăp, kơnuh, plai chi (ờ uă ngan 400 gram tàm 1 nă 1 ngai), sa tơmù boh (uă ngan 5 gram tàm 1 nă 1 ngai) sa tơmù sơdàng (uă ngan 25 gram tàm 1 nă 1 ngai), ơ wa` să, tàp pràn să jan sùm (bơh 150 phút tàm 1 poh).

Cau mblàng Ndong Brawl