VOV4.K’ho– Cau M’nông ơm kis jŏ rài tàm Tây Nguyên geh bơta niam chài krơi is ngan. Tàm hơ̆, lơh yàng rài kis kòn bơnus là broă lơh yàng tờm bơh cau M’nông (kơnhoàl Lăk, càr Dak Lak) dê, ai tơnggŏ loh làng ngan bơh niam chài rơgơi jơi bơtiàn kòn cau dê, geh kuơ dờng màng ngan tàm rài kis bơh tơl nă cau dùl nă să mờ jơh gùt ƀòn lơgar dê.

Lơh yàng rài kis kòn bơnus là bơta kuơmàng lơh gơs niam chài cau M’nông dê. Ală bơta kuơ niam chài tàm broă lơh yàng rài kis kòn bơnus ai tơnggŏ git gơp uă gah bơh kòn bơnus dê mờ tiah ơm kis geh is, tiah ơm kis mpồl bơtiàn; mờ kung ai tơnggŏ bồ tơngoh jak, mờng chài, bơta pràn tàm rài kis, bơta bơceh pa bơh làng bol M’nông dê tàm tŭ tơngai kah yau. Bơta do mlàng lơh loh ai bơta kuơ mờ bơta đơng pơlam bơh ală broă lơh yàng rài kis kòn bơnus dê tus rài kis bơh tơl nă cau tàm ƀòn lơgar. Bơta ai tơnggŏ bơh bơta đơng pơlam hơ̆ dê là ală broă lơh yàng bè lơh yàng tŭ geh bun, lơh yàng khồm tồr, ñô bau, lơh yàng hòi dan pràn kơldang să jan, ies ƀồc... nàng kờñ hòi dan bơtuah bơtuài, ring lơngai, pràn kơldang.

Cau bơ jơu Y Tiêng Jie (ơm tàm ƀòn Jiê Yuk, xã Đăk Phơi, kơnhoàl Lăk) lơh yàng hòi dan pràn kơldang să jan ai ùr bơklau cau tờm hìu in

Lơh yàng rài kis kòn bơnus bơh cau M’nông dê ờ mìng sơn đờm bơh tŭ kòn bơnus geh deh mờ bơh tŭ pa geh bun tàm ndul. Jat bơta kơlôi sơnơng bơh cau M’nông dê, tơngai geh bun là kuơmàng ngan, cèng bềng bơta chờ hờp mờ jơh bal bơta kơlôi rơcang bè bơta wil tơl bơh broă deh dùh dê. Kung bè kòn cau Rơđê, K’Ho, Jrai,.., cau M’nông tàm kơnhoàl Lăk geh ală broă lơh yàng wèr nàng pleh tơl bơta aniai, ờ niam tus mờ cau ùr geh bun mờ kòn tàm ndul in. Cau geh bun wèr sa poac dồ, bơñual, kòp tài ngòt kòn tŭ deh den lơkañ bè dồ, bơñual; rơlĕ rơlùn bè kòp, halà wèr sa ală bơta plai chi geh che huờr tài ngòt deh dùh ờ ƀuơn. Tàm hìu bơnhă, tơngai do ờ geh lơh hìu tài ngòt lơh gơbàn kal ke cau ùr geh bun in tŭ deh. Tŭ kòn dềt geh deh, wèr ờ wă nac ờ quèng, ờ tus hìu geh cau chơt, ờ gŏ di lòt tàm brê koh chi, ờ gŏ di lòt lơh mìr... nàng kờñ cèng wơl ală bơta niam ngan rlau jơh kơnòm dềt in.

Mò H’Loan Bdap, Kuang atbồ Phòng Văn hóa- Thông tin kơnhoàl Lăk pà git, bơh tŭ deh tus tŭ dờng (pơgap 16 sơnam), kơnòm dềt geh lơh uă broă lơh yàng bè lơh yàng tơp sò koh klŏ; lơh yàng pờ mat kòn in, lơh yàng sơnđan mat (7 ngai tơnơ̆ deh); lơh yàng khồm tồr (bơh 6 tus 12 sơnam); lơh yàng òt sề tơn wàt ơnàng tồr (broă lơh yàng do sùm tam pà gơs lơh yàng òt sề lài, tơnơ̆ hơ̆ tus lơh yàng tơn wàt ơnàng tồr tàm pơgap tơngai tŭ pơgap 16 sơnam den lơh yàng tơn wàt tồr). Mìng is cau M’nông tàm Dak Lak mờ Dak Nông den bơyai lơh yàng cuh tồr tàm tơngai kơnòm dềt bơh 3 tus 4 sơnam. Lài hơ̆, gơ rềng tus geh bun geh broă lơh yàng tŭ geh bun mờ hòi yàng sền gàr kòn tàm ndul mè. Nàng geh dờp tàm dùl nă cau bơh ƀòn lơgar dê, kơnòm dềt pal lòt gan dơ̆ lơh yàng dờng pràn, sùm geh lơh tàm tơngai bơh 16 tus 20 sơnam, tơnơ̆ dơ̆ lơh yàng do den hơ̆ sồng gơtùi kup bau.

 Kòn sau bơtòm tơrgùm mat tus bal lơh yàng hòi dan pràn kơldang să jan ùr bơklau ồng Y Krai Cil ơm tàm  ƀòn Jiê Yuk, xã Đăk Phơi, kơnhoàl Lăk

Lài do, cau klau, cau ùr kòn cau M’nông tàm kơnhoàl Lăk bau gờñ ngan, dilah rlau 20 sơnam mờ ờ hềt bau den gơtìp sền là neh rlau tŭ tơngai kup bau. Bơta kuơmàng tàm gùng tam bau ờs mờng bơh cai M’nông dê là ki ngàm jơnau đơs mè bèp dê, ờ huan khin lơh tìs jơnau mè bèp tài ngòt gơtìp sang tĕ gơnoar lơh kòn, gơtìp sras rơma ờ geh bơtuah bơtuài mờ rƀah sùm jơh rài kis. Ñô bau cau M’nông tàm kơnhoàl Lăk là dùl bơhiàn niam, cèng bềng niam chài krơi is kòn cau dê.

Cau bơ jơu Y Tiêng Jie, ơm tàm ƀòn Jiê Yuk, xã Đăk Phơi pà git: “Jat bơhiàn bơh làng bol kòn cau M’nông Gar dê, pah tŭ tơnơ̆ dùl kàl lơh mìr den ală ƀòn bơyai lơh ală broă lơh yàng- lơh chờ rài kis kòn bơnus, nàng kờñ ưn ngài ală yàng tàm trồ tiah, ù tiah, ưn ngài mò pàng neh sền gàr, dong kờl ai tơl nă cau in kòi phe bềng drong, bềng đam, sur kơnrồ bềng ƀlàng. Tàm ală broă lơh yàng do, ñô bau geh tơl nă cau sền gròi rlau, geh ală bơnah broă: tìp mat, lùp lap, ñô bau gah hìu ùr, ñô bau đah hìu klau”.

Bulah broă lơh yàng ñô bau bơh 2 đah hìu bơnhă dê ndrờm bal mơya gơwèt mờ cau M’nông, bơta do ờ jơngkah, tài tơngkah ùr klau git kis, git niam chài boh bơr mờ hìu bơnhă mờ tơl nă cau gùt dar. Bơta ndrờm bal bơh ală broă lơh yàng dê là bơta rơcang lài jơh nùs, wil tơl ală phan pơdơng lơh yàng mờ gàr uă bơta wèr nàng kơp kờñ tơl bơta bơtuah bơtuài niam bơnĕ ai 2 nă ùr bơklau in. Kung bè cau M’nông tàm ală tiah ndai, gùng tam bau cau M’nông dê cèng niam chài jat jơi mè; đah hìu ùr geh gơnoar dờng màng ngan. Bulah bè hơ̆, dilah kòn cau Rơđê, K’Ho, Chru, cau ùr là cau lòt lùp bau den gơ wèt mờ cau M’nông cau lòt lùp bau là cau klau.

Ki ngàm cau kra là dùl bơta niam tàm rài kis chaì rơgơi ală jơi bơtiàn kòn cau ơm kis bơh jŏ tàm Tây Nguyên dê, tàm hơ̆ geh kòn cau M’nông. Ală cau tus sơnam 60 den geh lơh yàng gờm chờ pràn kơldang să jan (hơ̆ là lơh yàng gờm chờ kis jŏ). Ờ bè cau M’nông ơm kis tàm ală tiah ndai lơh yàng gờm chờ kis jŏ dùl dơ̆, gơwèt mờ cau M’nông tàmkơnhoàl Lăk, kòn tơnhua geh bơyai lơh yàng lài, tơnơ̆ hơ̆ tus ală kòn pơn jat tai. Tơngai bơyai lơh yàng sùm tơnơ̆ tŭ jơh tơnhàu phan, kòi phe neh mut tàm drong, tàm đam pơgap bơh nhai 11 nam lài tus nhai 1 nam tơnơ̆. Tŭ sang rài, ală broă lơh yàng gơ rềng tus ies, tơp ƀồc geh cau M’nông bơyai lơh nền nòn ngan.

Tŭ do, tài gơ rềng bơh uă bơta lơh sa, niam chài, mpồl bơtiàn, rài kis bơh kòn cau M’nông tàm kơnhoàl Lăk dê neh geh uă tam gơl, jat hơ̆, bơhiàn lơh yàng rài kis kòn bơnus kung geh bơta tam gơl, tơrgùm tai ală bơta kuơ niam chài pa dipal. Bulah bè hơ̆, ală broă lơh yàng rài kis kòn bơnus bơh cau M’nông dê kung ai gŏ ală bơta kuơ niam chài geh kuơ, ai tơnggŏ bơta kuơ rài kis hìu bơnhă, dờng rlau mờ ƀòn lơgar dê. Bơh hơ̆ dong cau dùl nă să sơrlèt gan ală bơta kơlôi rơcang bè nùs nhơm tàm ală tŭ tơngai tàm pơ dờn kuơmàng bơh tŭ gam dềt tus tŭ dờng, lùp lap ñô bau, ies tơp ƀồc. Bè hơ̆ den tàng pal git loh ală bơta kuơ niam chài krơi is tàm broă lơh yàng rài kis kòn bơnus bơh cau M’nông dê nàng kờñ tơnguh ală bơta niam, lơh gơlik bơta pràn mờ bơta brồ guh is gàr bè ờs niam chài jơi bơtiàn kòn cau dê; đơs nền broă prap gàr mờ bơtàu tơnguh broă lơh yàng rài kis kòn bơnus bơh cau M’nông dê là bơta pal sền gròi ngan, kờñ geh bơta at tê bal bơh uă cau dê nàng sền gàr niam chài cau M’nông dê đơs bal mờ làng bol kòn cau M’nông ơm kis tàm kơnhoàl Lăk đơs is.

Cau mblàng K’Duẩn