VOV4.K’ho- Kòp jê dà đồm mhàm, mờng hòi là kòp đồm sơdàng, tu\ do gam là bơta kòp gơbàn uă ngan tàm ală lơgar gam bơtàu tơnguh, tàm hơ\ geh lơgar Việt Nam he. Do là bơta kòp lơh gơlik uă ngan bơta gơ aniai, ngòt rơngơ\t ngan rlau jơh là lơh gơbàn ờ pràn leh, bơcah gùng mhàm chơ\t să nisơna, ờ niam tàm gùng mhàm tơngoh, pơhìn màng kis bơh cau kòp dê. Mơya tàm rài kis geh ngan, kung gam sơl uă cau ờ hềt gi\t bè bơta kòp do. Do là jơnau lơh bơta niam rài kis làng bol dê gơtìp aniai.

Kòp jê dà đồm mhàm là bơta kòp gơbàn tàm dơlam să jan, tài gơbàn ờ niam tam gơl insulin tàm să jan. Sơdàng geh tơmu\t tàm să jan bơh broă sàu sa mờ hùc mờ tam gơl gơ gơs glucose. Glucose dong lơh gơlik bơta pràn lơh geh jơnau kờ` ơ wa` să jan bơh kòn bơnus dê. Insulin là phan geh tơlik bơh tuỵ dong lơh pơnring bal khà glucose tàm mhàm. Tu\ tuỵ gơtìp ờ pràn, insulin tơlik ờ tơl den khà sơdàng tàm mhàm gơguh uă, tus dùl khà lơi hơ\ den geh gơtìp tơlik bơdìh bơh dà đồm, lơh gơlik kòp jê dà đồm mhàm.

Jăt Liên đoàn kòp jê dà đồm mhàm dunia dê yal, tu\ do, tàm dunia, kờp bal di 11 nă cau den geh 1 nă cau gơtìp kòp jê dà đồm mhàm, tàm hơ\ mờr nggùl khà cau gơbàn kòp ờ hềt geh kham kòp mờ sơm kòp, gơbàn jơnau do uă ngan là tài bơh ờ tơl bơta gi\t wa\ mờ bơta rài kis. Broă ờ geh sền go\, kham mờ sơm kòp di tu\ geh lơh kòp gơbàn mhar, aniai tus pràn kơldang să jan mờ bơta niam rài kis bơh cau kòp dê.

Bè jơnau bơh ồng Đào Văn Toàn dê, nam do 52 sơnam, ơm tàm xã Ea Đar, kơnhoàl Ea Kar, càr Dăk Lăk. Nhai 5 nam 2019 pa do, ồng Toàn geh hìu bơnhă sơrbac mhar jun tus dong kờl tàm hìu sơnơm tài bơh gơtìp bơcah gùng mhàm. Tu\ hơ\, ồng hơ\ sồng gi\t là he gơtìp aniai bơh kòp jê dà đồm mhàm. Mơya, tơnơ\ 6 nhai geh ai rê bơh hìu sơnơm, ồng Toàn pal wơl tus tai hờ hìu sơnơm tài bơh sơdàng tàm mhàm gơguh uă ir, lơh gơbàn ờ pràn să jan.

Mò Đào thị Hằng, pơ ùr ồng Toàn dê yal: Bơklau a` pa sền go\ kòp bơh nhai 5, kòp pa gơbàn mơya tài bơh he ờ go\ wèr den tàng pa do lòt kham tàm hìu sơnơm kơnhoàl den bác sĩ yal là gơbàn kòp jê dà đồm mhàm, sơdàng tàm mhàm uă ir. Tu\ hơ\, ồng gơtìp gơmù ki\, gơmù huyết áp, să jan ờ pràn. Hìu sơnơm kơnhoàl ai guh hờ hìu sơnơm càr. A` kung kơno sơl cau đơs là kòp jê dà đồm mhàm mơya ờ go\ gi\t chài rcăng sơndră bè lơi.

Mò Hằng pà gi\t tàm [òn lơgar mò dê, Hìu sơnơm kơnhoàl kung sùm bơyai lơh ală dơ\ kham sac rwah kòp jê dà đồm mhàm mờ gơguh huyết áp ờs mờng jăt tơngai sơl mơya ờ hềt tu\ lơi bơklau mò dê lòt kham. Do là jơnau lơh ồng Toàn ờ geh sền go\ kòp di tu\.

Dùl nă cau ndai tai là ồng Nguyễn Xuân Diệu, 70 sơnam ơm tàm xã Ea Phê, kơnhoàl Krông Pach, càr Dăk Lăk dê. Ồng Diệu sền go\ he gơtìp kòp jê dà đồm mhàm pơgăp mờ do 2 nam. Ồng pa tus piam kòp tàm hìu sơnơm tài bơh as sồt mpàng jơng tài bơh aniai bơh kòp jê dà đồm mhàm dê.

Ală bác sĩ tàm Khoa Nội tổng hợp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà gi\t, bulah gi\t he geh kòp mơya ồng Diệu ờ sền gàr sơdàng mhàm, ờ go\ sàu sa ơm kis wèr jăt bơta bơto pơlam bơh cau lơh sơnơm dê den tàng jo\ rơhời kòp lơh gơbàn aniai gơbàn nhâm nho jơng tê. Bơta gơ tơngo\ ờ gi\t bơta lơi tềng tê, tềng jơng lơh cau kòp ờ sền go\ geh ală tềl sồt, tus dì tu\ gi\t den bơta gơ aniai neh gơbàn kơn jơ\.

Ồng Nguyễn Xuân Diệu yal: A` sền go\ kòp pơgăp mờ do rlau 2 nam. Bơta gơ tơngo\ tàm kòp sền go\ tàm să jan ờ gi\t đơs bè lơi. Tu\ a` jùt hìu den gơtìp sồt kơltau tềng jơng, mìng 2 ngai tơnơ\ là tềl sồt as gơ prồ dờng, dum jù jơh bơh pơnô jơng tus hơđơm. Đơs ngan là a` kung ờ hềt gi\t sơl kòp jê dà đồm mhàm là kòp gơlơh bè lơi. Tơnơ\ tu\ gơtìp kòp den hơ\ sồng kơno rơdio, ti vi, sră báo yal mờ cau pròc mhàm đơs den a` gi\t kòp do kal ke ngan sơm bời mờ sơm kòp den jo\ jòng ngan.

Tàm bơta geh ngan, ală cau bè ồng Toàn, ồng Diệu gam uă ngan. Gơ wèt mờ ală cau do, ờ tơl bơta gi\t wa\ là jơnau tờm gơlam tus broă să jan gơtìp aniai. Nàng kờ` sơndră wơl mờ kòp jê dà đồm mhàm, dùl bơta pràn kơldang să jan gùt plai ù kuơmàng, Liên đoàn kòp jê dà đồm mhàm dunia mờ Mpồl Lơh sơnơm dunia neh ai ngai 14/11 pah nam là Ngai kòp jê dà đồm mhàm dunia.

Tàm tơngai do, ală broă lơh kham sac rwah kòp tàm [òn lơgar, mblàng yal, tơnguh uă bơta gi\t wa\ bơh làng bol dê bè kòp jê dà đồm mhàm geh sơlơ lơh uă tai. Jơh ală làng bol geh sồr tus bal tàm ală dơ\ kham nàng gi\t he gơbàn kòp jê dà đồm mhàm, gơguh huyết áp tàm [òn lơgar, kham kòp ờs mờng pah dơ\ 6 nhai dùl dơ\ halà 1 nam dùl dơ\, geh dùl broă sàu sa ơm kis niam, tàp pràn să jan dipal nàng rơcăng sơndră kòp do.

Bè neh yal, ờ g^t tàm broă sền gàr bơta pràn kơl dang să jan là bơta tòm lơh uă cau kòp đồm sơdàng gơtìp mờ bơta ngòt rơngơ\t. Kờ` g^t tai jơnau yal bè broă sơndră mờ kòp do, mpồl cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp bác sĩ Trần Hoàng Hải, lơh broă tàm khoa Nội tổng hợp, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên.

-Ơ bác sĩ! Kòp đồm sơdàng mìng gơbàn ală bơta tơngo\ bè lơi?

Bác sĩ Trần Hoàng Hải: Ală bơta tơngo\ bơh kòp đồm sơdàng mòng gơtìp ngan là cau kòp gơlơh glar uă, dơ\ 2 là sa uă, hùc uă, rơgai să, gơmù k^ mờ đồm uă.

Bơdìh hơ\ tai gam geh ờ uă bơta tơngo\ bè: `ăp `o jơng tê, măt sền ờ loh. Bè ờs gùng mhàm gơguh uă ngan, den tu\ hơ\ cau kòp hơ\ sồng mu\t piam kòp tàm hìu sơnơm.

-Kòp đồm sơdàng ngòt rơngơ\t bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Trần Hoàng Hải: Tu\ sơdàng tàm mhàm ờ jai sền gròi niam mờ gơguh uă ir den lơh gơbàn aniai uă ngan tus mờ ală bơta ndai tàm să jan. Bè ờs lơh gơbàn ờ niam tàm gùng mhàm uă ngan mờ lơh ờ niam tàm gùng mhàm dềt, hơ\ là bơta tơngo\ jo\ jòng.

Gam bơta tơngo\ mhar là tu\ khà sơdàng tàm mhàm gơguh uă ir lơh cau kòp gơbàn ờ kah bơta lơi. Bè bơta gơbàn gùng mhàm dờng mòng gơbàn ngan là di gơlan bơcah, kòl ờ ơnàng gùng mhàm lơh gơbàn gơpừ, gơdrồl mhàm nùs, lơh ờ niam tus mờ să jan uă ngan.

Bơdìh hơ\ tai, gam tơngo\ ală bơta bè tơngoh bơdìh, lơh cau kòp gơtìp `ăp `o jơng tê, kah bơta lơi. Ală bơta tơngo\ bơh gùng mhàm dềt lơh gơbàn ờ niam tus mờ lơh, cau mờng sơnđan là kòp leh đồm mhàm.

Rơlao mờ hơ\ tai geh bơta tơngo\ gơbàn bè măt, lơh măt sền ờ loh, gơbàn klồng măt. Bơdìh hơ\ tai, gam geh ờ uă bơta gơbàn ndai bè cau kòp [uơn gơbàn ờ niam ală bơta, mờ mờng gơtìp ngan là gơtìp sồt mồr mpàng jơng, mờng sơnđan là mpàng jơng đồm sơdàng.

-Ală cau lơi di gơlan gơbàn gơtìp uă bơh kòp do mờ broă sơndră mờ kòp bè lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Trần Hoàng Hải: Ală cau di gơlan gơbàn gơtìp kòp đồm sơdàng uă geh: cau `jơ\ să ir, lơmă ir, cau sa uă ir [òk, ală cau ờ lah ơwa` să.

Bơdìh hơ\ tai, ală cau gơtìp stress bè nùs nhơm jo\ jòng, gơtìp ală kòp bè nùs, gùng mhàm, gơguh huyết áp, ờ niam tơngi mhàm den gơtìp kòp dồm sơdàng uă ngan.

Kòp đồm sơdàng là kòp gơtùi sơm boìơ mờ bàr broă lơh là ngui sonơm mờ ờ ngui sonơm kờ` lơh ring niam sơdàng tàm mhàm. Broă ờ ngui sơnơm là tam gơl broă sào sa, bal mờ hơ\ geh broă ơwa` să jan di pal. Broă ngui sơnơm den geh uă ngan bơta sơnơm mờ pal ngui jăt jơnau bơto sồr bơh bác sĩ.

-Kòp do gơtùi rơcang sơndră mờ broă lơh lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Trần Hoàng Hải: Rài kis phan bơna ngai sơlơ uă, lơh gơbàn tus mờ kòp đồm sơdàng di gơlan ngai sơlơ gơguh uă tài broă sào sa mờ rài kis ờ hoan ơwa` să. Bè broă sào sa ptơl phan bơkah: ba` sa uă phan pòk, chất béo bè tơngi. Dà tơngi.

Tu\ neh g^t să tòm gơtìp kòp đồm sơdàng, bác sĩ bơto pal tơmù sa ală phan [òk, ală bơta phan sa uă tơngi. Ba` sa uă phan [òk bè piang, phe, [ung, [a` mi, bùm lô, ală bơta kơnuh. Hơ\ là ală bơta phan sa geh uă [òk.

He mìng sa tơmù ờ go\ di là ờ sa. He sa bơtơl ală bơta gar ngũ cốc bè ală bơta khoah, niam ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan mờ khà sơdàng ờ uă, dong kờl lơh khà sơdàng tàm mhàm geh ring niam.

Ba` sào sa, hùc dà wèr uă ir, tài di lah lơh bè hơ\ den [uơn ngan gơbàn ờ pràn, lơh ờ niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan.

-Ơi, dan ưn ngài bác sĩ uă ngan!

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến