VOV4.K’ho - Tơngai pa do, tềng đap ală gơlik geh nisơna bơh trồ tiah dê neh lơh broă sơngka sền gàr ală bơta chi tam bơh làng bol dê gơbàn kal ke uă rlau tai mờ pơhìn gơbàn uă aniai, mơya kơnờm lơh jat niam rơndap broă sơngka sền gàr jat jơnau pơlam bơh gah lơh broă geh gơnoar dê mờ uă suơn chi tàm Daklak neh tơmù tus khà lơyah ngan rlau jơh ală hoàc huơr tài bơh bơsềt kòp lơh aniai, gàr kơ\ broă lơh sa, pơgồp bơnah tơnguh niam rài kis làng bol in.

Hìu nhă bi ùr Đinh Thị Nga, ơm tàm xã Ea Yông, kơnhoàl Krông Pach, càr Daklak geh 1 lồ kơphe tam bơrlu\ rlau 120 tờm sầu riêng, tàm hơ\, uă ngan tờm sầu riêng neh geh tơnhàu. Tu\ do, tờm sầu riêng geh sền là tờm chi lơh geh priă jền uă ngan hìu nhă bi ùr in, mờ cồng nha lơh geh bơh 600 tus 700 tơlak priă tàm 1 nam. Bi ùr pà git, bơh tu\ tam bơrlu\ tờm sầu riêng tus tu\ do, hìu nhă bi ùr dê sùm lơh jat niam rơndap broă sơngka sền gàr bơh Kong ti kơphe Phước An dê jàu. Pa do, bi ùr Nga gam mut lơh broă sơngka sền gàr suơn chi hìu nhă dê jat rơndap broă VietGap mờ bơta kơp kờ` tơmù tus khà lơyah ngan rlau jơh ală bơta aniai bè ờ do ờ dă kloh niam phan sa ai tus plai sầu riêng in tu\ tac tàm drà kă bro. Bi ùr Nga pà git: ‘’Bơh tu\ tam bơrlu\ tờm sầu riêng tus tu\ do, a` sùm lơh jat broă ơn phơng, [ồm sơnơm, kleh ntê jat tơngai mờ di khà, sền gròi tàm bơta pràn kơldang tờm chi dê ờ jòi jat cồng nha tơnhàu, bulah tơnhàu geh dùl êt rlau ală suơn tàm do mơya plai sùm gàr bơta niam mờ tờm chi sùm pràn kơldang, a` klo đơs dilah sơngka sền gàr tờm sầu riêng jat rơndap broă VietGap den geh tơmù priă jền bơcri gơ ya cèng wơl cồng nha jo\ jòng ai suơn chi in’’.

Ai jat ồng Ngô Xuân Tam ơm tàm xã Ea Yông, kơnhoàl Krông Pach, sơngka sền gàr kơphe tu\ do ờ gam jat broă lơh ờs mờng, lơh jat mờng quèng tai mờ pal lơh jat ală rơndap broă jak chài pa bơh ală kuang bàng pơlam broă lơh sa dê sồr. Bal mờ hơ\ là tam bơrlu\ uă bơta chi tam tàm suơn nàng lơh gơs bơta li la chi che, ờ mìng dong tờm chi rơcang sơndră kòp mờ gam tơnguh priă jền lơh geh hìu nhă in. Ồng Ngô Xuân Tam pà git: ‘’Trồ tiah tu\ do tam gơl uă ngan jat mờ lài do den tàng tờm kơphe dờng pràn ờ gơ jat bè lài tai. Den tàng, cau lơh suơn pal tam bơrlu\ ală bơta chi tam ndai. Tu\ do, tờm chi sa plai geh sầu riêng mờ [ơ, suơn ơnàng den khi tam tai tiêu den hơ\sồng cèng wơl cồng nha lơh sa uă tàm dùl bă ù’’.

Dùl bơta pơn rơ lơh jat di jơnau pơlam ndai là bi Trần Trung Quyết ơm tãm xã Cư Bao, thị xã Buôn Hồ. Sền suơn tiêu gơs tơlir, sơn yùr plai uă hìu nhă bi dê cau lơi kung kờ` ngan. Bi Quyết pà git, kờ` geh dùl suơn tiêu gơs niam sùm, bơdìh mờ jơnau kờ` kuơ màng bơh sơn rờp là ù kloh mờ sơntìl niam den tàm broă sơngka sền gàr ba` ngui uă ir ală bơta phơng mờ sơ nơm sền gàr phan tam, ba` kờ` jat cồng nha lơh geh bơh drà kă bro dê. Bi đơs: ‘’Bơh sơn rờp he sơngka sền gàr den mìng ơn uă phơng hữu cơ ờ ơn uă phơng hoá học. Dilah ơn phơng chuồng den bol he pal klài mờ ka`. Gơ geh lơh lề jơh ală kơmhồ chi che, den tơnơ\ hơ\ bol he ơn, ờ go\ di ơn phơng chuồng ờ hềt geh jơm glòm, bè hơ\ den ờ niam, [uơn gơbàn kòp tu sa aniai tờm tiêu. Sơnơm sền gàr phan tam den he kung ơn mơya ơn tàm khà dimơ. Bol he rơcang sơndră lài là tờm, ờ di tu\ gơbàn kòp den hơ\sồng kơryan là ờ geh cồng nha’’.

Mùl màl ai go\, sơngka sền gàr di bơta chài mờ tơnhàu chi tam dùl bă dipal là broă rơcang sơndră kòp tu sa aniai geh cồng nha ngan rlau jơh. Kuơ màng tàm bơta trồ tiah gơlik geh kal ke bè tu\ do. Tài bơh ờ geh 1 bơta sơnơm rơcang sơndră kòp lơi geh cồng nha bơta pràn rơcang sơndră is kòp bơh tờm chi dê. Den tàng, gah lơh sa suơn sre sồr ală tiah pal sơlơ tơnguh rlau tai broă mblàng yal bè broă lơh kơ\ kơljap, tàm hơ\ sền gròi tus broă lơh jat bơta chài sơngka sền gàr, tam chi jơm mbur, tam chi kìng càl, lơh niam trồ tiah is ai tơl suơn chi in nàng tơmù tus khà lơyah ngan rlau jơh ală hoàc huơr bơh tam gơl trồ tiah lơh gơbàn.

Bơta gơbàn aniai bơh tam gơl trồ tiah geh gơ aniai tus broa\ lơh sa suơn sre đơs bal, mờ gah kơphe đơs is slơ ngai slơ geh ai go\ loh ngan. Bơta geh lơh ua\ ngan cau lơh sa sền gròi tu\ do la lơh mbè lơi  nàng tơmù gơbàn aniai lơyah ngan bơh gơbàn trồ tiah aniai. Thạc sĩ Phạm Công Trí, Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh tơng kah  ờ ua\ bơta chài tam, sơng ka kơphe tềng gơbàn aniai bơh tam gơl trồ tiah tu\ do.

            -Ơ Thạc sĩ, tềng gơbàn trồ tiah  nam do geh  lơh aniai ua\ ngan tus broa\ sơng ka sền gàr chi tam đơs bal mờ kơphe đơs is mbè lơi?

            Thạc sĩ Phạm Công Trí:  Nam 2017 do la dùl nam  kan ngan geh git kờ`  yal lài bè trồ tiah. Bulah bè hơ\,  ua\ ngan ala\ cau jak bè lơh broa\ sa drờm geh ring bal dùl bơta la, nam do trồ tiah gơbàn gam  nisơna mờ kal ke rlau mờ nam lài. Tu\ do,  bơta ờ suk ngan  tus mờ chi tam kông nghiệp jo\ nam bè tiêu, kơphe tàm Tây Nguyên la  chi kờ` ra` nàng lơh gơ mòn lì bơkàu, mơya trồ sùm mìu jo\ jòng mờ mriềt nisơna tàm tơngai lài la dùl tàm ala\ bơta geh lơh gơguh bơta tu sa aniai, geh gơ lơh aniai tus pràn mờ chi tam. nam do,  bol a` geh sơnơng la ala\ cau atbồ,  ala\ cau khoa học mờ cau tam phan bol he kung pal rcang lài ngan nàng bơcri lơh sa niam rlau jơh, rcang ala\ broa\ lơh bơta chài kờ` gơtùi geh tơmù gơbàn aniai lơyah ngan bơh bơta lòng bơh trồ tiah lơh aniai.

            -Tu\ do gam la tu\ tơngai bơh nhai prang Tây Nguyên, thạc sĩ geh jơnau lơi kờ` tơng kah mờ cau lơh sa tu\ ngui khà dà tuh  rơsĩh tàm bơta trồ tiah bè tu\ do?

            Thạc sĩ Phạm Công Trí:  Broa\ tuh dà tềm pềr di pal, ngui niam khà dà gam la broa\ mờ bol he geh sơnơng tus. Tài dà slơ ngai slơ ờ hoan geh ngan tai, den tàng bol he ba` di go\ ua\ dà mờ sùm tuh dà khat gơboh. Bal  mờ hơ\,  bol he geh đơs la gơ geh gơ rềng tus mờ phan glòm. Bulah ala\ nam lài do tu\ sơndra\ mờ prang, gah lơh sa suơn sre neh đơs lài mờ làng bol la geh lơh li la phan bơna chi tam. Bơta do bol he neh lơh geh, mơya di lah nam do bulah trồ tiah  gơ gơ mù kal ke rlau bè prang, den bol a` gam kơp kờ` làng bol pơnjat tai geh chồl guh mờ bơsir chi tam kìng mbur, nhơt gơ glòm niam rlau, kờ` bol he geh rcang lài ngòt mìu càl  dờng kung bè rcang lài tus ala\ nam tơnơ\ trồ tiah gơbàn ờ niam. Dilah nam do bol he ờ sền ờ tam chi kìng mbur den tu\ càl dờng khồm hala trồ prang nisơna den bol he ờ thàn đơ, ờ jai kong. Do  kung la bơta mờ cau tam phan kờ` pal git mờ kah.

            -Tàm di tu\ tơngai do, pah nam;  ua\ suơn chi neh tuh dà dơ\ 2, dơ\ 3, mơya nam do ua\ suơn  kơphe gam ờ hềt gơ mòn jơh  bơkàu nàng lì. Den thạc sĩ geh jơnau bơto bơtê lơi lời tus làng bol in ờ?

            Thạc sĩ Phạm Công Trí: Jơnau bơto pơlam lài bơh Viện Tây Nguyên la bol he tuh dà jat bơta kờ` chi dê, jat  bơta geh ngan bưh suưn chi, ờ di sơnđìng  tàm tu\ tơngai, nhai, nam.  Tu\ do trồ tiah gam ờ hềt duh ngan ir,  chi tam tơ lir gơs den bol he gam pal lời nàng kơphe gơ mòn gơs bơkàu ua\ ngan rlau jơh. Tus tu\ lơi kơphe neh gơ mòn  jơh bơkàu mờ sơnđờm ro nha la bơh ờ tơl dà den tu\ hơ\ bol he hơ\ sồng tuh dà. Bè hơ\ khà bơkàu gam wơl gơ geh  gơ lì jơh mờ  di mờ bơta kơp kờ`. Ai dilah bol he tuh dà tu\ bơkàu  lì ờ hềt jơh, den lơh bơkàu ờ lì jơh mờ plai tơt den êt. Bơdĩh mờ broa\ was mờ ma\y den bol he gơtùi sền mờ mat suơn chi. Làng bol go\ kơphe gam tơlir niam hơ\ la ờ hềt kờ` geh tuh dà. Àng drim kơphe tơlir niam, tus gùl ngai go\ nha gơ lơh ờ ngac ngờ, la ờ tơl dà, hơ\ la tu\ niam rlau jơh tuh dà dơ\ 2. Tơnơ\ jơh tuh dà  dơ\ 2, bol he  tuh dà jat bè pah nam. Tàm tu\ tơngai do, làng bol kờ` pal sền gròi suơn kơphe  tuh dà di  tu\ kờ` pleh gơbàn  gơlì bơkàu ờ jơh.

            -Ơi, ơ thạc sĩ,  bơta kờ` tuh phơng kơphe in tàm tơngai do la mbè lơi?

            Thạc sĩ Phạm Công Trí: Ua\ cau tam kơphe sơnơng tu\ he tuh dà den pal tuh bal phơng, mơya mùl màl, dơ\ tuh dà dơ\ sơnrờp den he ba` tuh phơng, lời bơkàu khat gơ lì mờ gơ tam par kơmbuh bơkàu nàng tơt plai la niam rlau jơh. Bơh dơ\ tuh dà dơ\ 2 den bol he hơ\ sồng tuh phơng nhai prang kờ` kơphe gơ sa phơng pràn tờm. Bol he pal bồm phơng đang nha mờng ngui kơphe in nàng gơ bơsir pràn ròng tờm, kong jai mờ prang mờ mriềt kờ` bơkàu gơ geh gơ mòn mờ gơ lì jơh niam. Tu\ do,  kơphe gam ờ hềt gơ duh ir, ờ go\ gơbàn nisơna bè bơta   ờ tơl phơng, mơya bol he gam pal pơnjat tai sùm tuh phơng di pal jat jơnau đơs lài bơh gah lơh broa\ sa suơn sre. Dilah nam do  bol he go\ trồ tiah ờ ja` ngan mờ ờ sền bè bơta tuh phơng,  geh tu\ ờ ua\ hìu nha\ tuh ua\ phơng đàm, den tu\ gơbàn tơngai pràn lơh kơphe gơ ờ  gơ kong jai mờ tam gơl trồ tiah den la dùl bơta gơbàn aniai dờng ngan. den tàng, bulah trồ tiah tu\ do geh niam rlau mờ nam lài, ờ hoan duh  rlau, den  bol he gam pal geh tam dra\ mờ  bơta trồ prang  bơh Tây Nguyên.

            -Ơi, ưn ngài Thạc sĩ ua\ ngan.

                                    Cau  cih mờ yal tơnggit K’ Duẩn mờ K’ Brọp