Tờm sa nhân tím di jơi tờm ca, là 1 tờm sơ nơm kuơ màng tàm lơgar Việt Nam, neh geh git bơh jo\ là bơta sơ nơm bơhìan yau tàm y học kòn cau. Bơh sơn rờp, neh  tơr gùm kờp geh 60 bơta sơ nơm geh sa nhân ngui tàm tu\ sa ờ gơtùi lề phan sa, jê ndul, jê klung, jê kồ ntìng, kòp mprơm duh să, jê sề, pu\. Bal mờ hơ\, sa nhân gam geh ngui nàng tru\ phan sa, lơh phan bô thồm. den tàng pơgap 2, 3 nam do, làng bol tàm ờ uă tiah brê đah tàm gùl lơgar mờ Tây Nguyên neh bơkiar sơntìl tờm chi do nàng tam đơm mbur brê, bơh sơn rờp cèng cồng nha niam. Jơnau cih tơ nơ\ do geh yal bè broă lơh tam tờm sa nhân tím geh cồng nha tàm kơnhòal Kbang, càr Gia Lai.

Geh dong kờl bơh rơndap broă tam tờm sa nhân tím đơm mbur brê, hìu nhă bi Đinh Văn Khoai, kòn cau Bơnhàr, ơm tàm [òn Hà Nừng, ntum Sơn Lang, kơnhòal Kbang neh tam tơr lòng 8 sàu đơm mbur brê xoan hìu nhă dê bơh nam 2008. tơ nơ\ 5 nam, tờm sa nhân neh ai tơnhàu, cèng wơl priă cồng pơgap 50 tơlak pah nam hìu nhă bi in. Bi pà git, pơn drờm mờ ală chi tam ndai, tam tờm sa nhân ờ huan hoàc tơngai sơngka sền gàr mờ priă bơcri, mơya cồng nha lơh sa uă. Bơh tu\ tam tus tu\ do, bi mìng ơn phơng 1 dơ\ tu\ pa tam, ờ duh pal jì `hơt, tài tu\ tờm sa nhân dờng, den ală bơta `hơt ờ jai hòn. tờm sa nhân tím di ngan mờ làng bol kòn cau Bơnhàr bè bi:“ Tam tờm sa nhân do den sơntìl bơh anih suơn dờng tam mờ sền gàr brê bơcri làng bol in, tu\ tam cèng wơl cồng nha lơh sa uă, den tàng cau lơi kung kờ` tam sơntìl chi do. Khà tơnhàu den gơ jat tàm bă ù tam, dilah tam tàm bă ù ơnàng den tơnhàu geh uă, bă ù dềt den tơnhàu 1 êt rlau. Tu\ do, làng bol gam rề ơnàng bă ù tam tờm sa nhân. Nàng geh cồng nha niam, den tam đơm mbur brê, ai tam is den gơ ờ jai kis.”

Gơ wèt mờ làng bol kòn cau Bơnhàr tàm ntum Sơn Lang den tờm sa nhân neh mờng quèng ngan, làng bol neh git tus tờm chi do mờ lòt pic plai tàm brê nàng tac cau kă bro in bơh git nđờ jơt nam do. Mơya pơgap 3, 4 nam do, tu\ do\ broă lơh tam tờm sa nhân tìm hìu nhă bi Khoai dê cèng wơl cồng nha lơh sa uă, làng bol tàm ntum hơ\ sồng khin bơkiar sơntìl mờ tam đơm mbur brê. Tus tu\ do, neh geh git nđờ jơt hìu nhă, uă ngan là tàm bòn Hà Nừng, ntum Sơn Lang tam tờm sa nhân tím đơm mbur brê mờ bă ù ơnàng mờr 20 lồ.

Tờm sa nhân geh bơh brê tàm bòn lơgar, den tàng tu\ bơkiar sơntìl tam đơm mbur brê, tờm chi ờ huan gơtìp kòp tu sa aniai, khà kis uă ngan. Bal mờ hơ\, tờm sa nhân kung buơn tam, den tàng, di ngan mờ làng bol ơm kis bơh jo\ bơtàu tơnguh bơta chi tam do. Ồng Đinh Dương, kòn cau Bơnhàr, ơm tàm [òn Hà Nừng, ntum Sơn Lang kung neh tam 1 lồ tờm sa nhân tím đơm mbur brê mờ tus tu\ do neh rlau 3 nam. Ồng chờ gờp ngan tu\ đơs bè tờm sa nhân tím:“Tam tờm sa nhân den buơn rlau mờ tam kơphe. Bè sơntìl den geh rơndap broă bơcri, bol a` tam geh 1 lồ. tam sa nhân den buơn ngan, mìng tờ bơ tô tam mờ ơn phơng.”

Tam sa nhân đơm mbur brê ờ mìng cèng wơl cồng nha lơh sa uă làng bol in mờ gam dong sền gàr brê. dờp git bơta do, mpồl lơh sa kă bro tam mờ sền gàr brê sồ 1 Hà Nừng mờ mpồl lơh sa kă bro tam mờ sền gàr brê Trạm Lộc, kơnhòal Kbang neh dong ờ uă hìu nhă làng bol mut pès wàs đơm mbur brê nàng tam sa nhân. Bè hìu nhă mò Trương Thị Huệ, ơm tàm [òn 3, ntum Sơn Lang là 1 tàm khà êt hìu nhă rơbah cau yoan geh mut tàm brê tam sa nhân. Mò pà git, tam sa nhân mờ ờ geh brê jơm mbur den sa nhân ờ huan geh plai. ờ uă hìu nhă ờ git bơta chài, tam sa nhân tềng ù ờ geh mbur chi, tờm chi hòn gơs mơta ờ geh plai. Den tàng, kờ` sa nhân tơt plai ring mờ uă, den hìu nhă mò pal sền gàr niam bă brê geh jàu. Mò yal:“ A` tam sa nhân do den priă jền lơh geh hìu nhă in kung uă đau, tu\ kàl lơh sa ờ hềt tus. Dà lơgar dong a` tam mbur brê là niam ngan. Lơh geh tai priă jền nàng làng bol ờ huankal ke, mờ tam sa nhân do den kung gam sền gàr brê. Tài he tam tờm chi huờr, ờ ai dơm chi, ờ geh bơta lơi lơh  aniai tus brê bơ nơm.”

Bè anih tơlik tac plai sa nhân dê tu\ do den niam ngan, ală cau kă bro jòi tus tàm bòn nàng blơi jơh ală sa nhân làng bol tàm kơnhòal tam halà pic bơh brê. Tơl ki\ plai sa nhân ris tu\ do geh khà priă pơgap 15 rbô mờ ìs ra` den geh khà priă bơh 160 tus 180 rbô 1 ki\. Dilah geh sơngka sền gàr niam, tơl sàu ù brê tam sa nhân tơnhàu tus rlau 1 tạ plai ra`, geh 16 tơlak priă pah nam.

Mờ bơta niam là tiah geh bă brê ơnàng, kơnhòal Kbang đơs is mờ uă tiah ndai tàm Tây Nguyên gơtùi bơtàu tơnguh tờm sa nhân tím, ờ mìng dong bơtàu tơnguh lơhg sa làng bol in, mờ sền gàr brê kung geh cồng nha ngan.

………………………………..

Nàng tam sa nhân  geh cồng nha, làng bol he pal git wa\ di pal ngan ala\ broa\ lơh bơh sơnrờp nàng rwah sơntìl,  bơyai lơh tam, tơnhàu mờ sền gàr. Nàng dong làng bol git wa\ rlau tai bè tơnggu me jơnau do, bol a` geh jơnau ho lùp bơh ờ ua\ cau kuang bơto bơtê broa\ lơh sa ntum Sơn Lang, cau kuang lơh broa\ sa kơnhoàl Kbang kung bè ờ ua\ sra\ nggal  bè tờm sa nhân  mờ bol a` geh git.

Lài jơh la ồng Chu Văn Mạnh cau kuang bơto pơlam  lơh broa\ sa ntum Sơn Lang, cau sa\ tờm drơng broa\ lơh tam tờm sa nhân tím ai git tai bè bơta bơtàu tơngguh tờm sa nhân:“Pơndrờm mờ làng bol kòn cau tàm do,  tam sa nhân la gơ geh kuơ rlau mờ ala\ chi tam jo\ sơnam ndai. Tài gơ, broa\ bơcri, sền gàr, bơta chài ờ hềt kờ` ngan den gam ai geh tơnhàu nàng geh tai pria\ jền. Brê tàm Tây Nguyên la ua\ ngan,  ai tam tàm ba\ ù di pal la àng tơngai sòl mìng kờ` 60%. Den đơs bal, tam bơrlu\ bal tàm brê, jàu brê ai làng bol in la gơtùi sền gàr geh mờ làng bol geh tai pria\ jền,  geh ngap lơngai rài kis”.

Kung jat ồng Mạnh, broa\ bơtờp sơntìl sa nhân bươn ngan den tàng gơtùi rwah sơntìl  tàm ala\ sươn sa nhân tím neh geh tam lài tàm ntum, tài sơntìl sa nhân neh geh gah khoa học lơh broa\ sa chi brê tiah đah jum tàm gùl lơgar rwah nền nòn ngan hơ\ sồng geh cèng tam tàm ntum. Tu\ ai sơntìl pal rơwah tờm dờng,  pràn, nha tơlir ]rư, ờ gơbàn tu sa aniai. Tàm tơngai plai dum, di bơh nhai 7-9 rwah ala\ plai dờng, gar dờng, kơmhò pơrhê, gar jù, sa\, ờ gơ cruan nàng ai gar.

Jat ờ ua\ sra\ nggal geh pơlam bơh broa\ lơh gơs sơntìl sa nhân, tơnơ\ geh pic plai lơh sơntìl den cèng plai pơn dum nàng gơ dum ring hơ\ sồng tì kơmhò, ai gar rào kloh tap kơm mhơr mờ tap kơmhò bò gùt dar gar. Ơn tàm dà sơ kuơr nàng gơ dô gar nsiap mờ sìô sia\ jơng kah, mìng  rwah ala\ gar gam ris, jù, gar gơ nhơp tàm dà. Gar tơnơ\ geh rào kloh den ta\ geh mờ lời ra` tàm mbur hala tàm tơngai ờ jà` di 1-2 jiơ. Tơnơ\ gar ra` den tram tàm dà ram di bơh 50-55 độ C bơh 7 tus 8 jiơ, tơnơ\ hơ\ geh ta\, lời rơ sơh dà mờ cèng tam tàm ù. Ù tam gơtùi la ù geh bal bràs hala ù bràs, Pal kah sùm sền gar sù ìo gar in. Lơh rơnda kìng àr mờ khà kìng mbur di bơh 50 tus 60%. Bơta sươn ờng geh ờng bơh 15 tus 20 tờm tàm dùl thơt vuông. Tu\ cho neh cat bơh 2-3 nha den he dui\ ờng tàm kơldung. Kơldung ờng la kơldung polyetylen geh tơr bluh trồm. Ù  ơn ờng tàm kơldung la 90% ù nđiơm gơs, klài bal mờ bràs hala ù mbờ], bal mờ 10% phơng chuồng neh  ồm lề, phơng lân visinh.

Tu\ chi kòn neh dờng rlau 4 nhai, jơnhua tờm tu\ do neh di 20 phơng, nha đang tờm neh bơh 5 tus 6 nha den gơtùi cèng tam. Anih tam gơ kờ` ngan tus mờ sa nhân la đơm mbur chi brê geh ntê gơ kìng bơh 0,5-0,6. Di lah gơbàn gơ kìng mbur ir, den tờm sa nhân ê\t lì bơkàu, jo\ tơt plai geh tu\ ờ lì bơkàu tơt plai. Ai tam mờ tơngai, ờ geh mbur kìng, tờm sa nhân dờng ờ niam mờ nha gơbàn pàl.

Broa\ tơnhàu pic plai sa nhân, tờm sa nhân sùm lì bơkàu tàm nhai 3 mờ ai tơnhàu bơh 2-3 dơ\ tàm ala\ nhai 7 -9 mờ nhai 11. Jat ồng Đoàn Thanh Hùng atbồ cơldu\ lơh broa\ sa kơnhoàl Kbang, den broa\ pic plai sa nhân  pal di tu\ tơngai den khà hơ\ sồng  jơnhua niam:“Bè ờs den làng bol pic tơnhàu gờ` rlau, ờ lơh jat bơta  chài pơlan den tàng gar sa nhân ờ hoan niam, gơlam tac ờ kas. Geh đơs lài mờ làng bol cau tam la pal lời dum ngan hơ\ sồng pic, ìs den khà gar hơ\ sồng ua\,  pria\ geh ua\ rlau”.

Nền nòn rlau, jat ờ ua\ sra\ nggal den pal pic sa nhân tu\ plai dum di 20 ngai, kơmhò pal pơrhê, lò tềng plai rha kra\. Lời plai dum ngan  rlau bơh 5 tus 7 ngai hơ\ sồng pic plai den plai mbờ], gar lơ ngồt ờ hòi, êt tơngi la sa nhân sơdàng ờ hoan  geh kuơ. Plai sa nhân gam  bơnung geh ia gar ờ sàr, ờ sràt. Tơnơ\ pic den pal is bơh 4-5 tơngai hơ\ sồng ra` ngan, ờ gơ but bơsềt. Tàm 10 nai plai sa nhân den tơnơ\ is gơ ai bơh 1 kg mơ gùl tus 1 kg 8 plai ra`, tì gơlik geh bơh 7 tus 8 lạng gar.

                                                Cau mblàng K’ Duẩn mờ K’ Brọp.