VOV4.K’ho – Lơh yàng sơnđan mat (dà Rơđê hòi là Mprăp yun, hơ\ là mut huềng – sơnđan mat) là bơhìan lơh yàng pal geh tàm dơ\ lơh yàng rài kis bơh kòn cau Rơđê dê. Dơ\ lơh yàng geh lơh bal hia\ ngan mơya kươmàng ngan gơ wèt tus mờ tơl nă cau. Kòn cau Rơđê pin dờn là, tu\ lơh yàng sơnđan mat, oh dềt geh ală yàng sền gàr, dong kờl, geh pràn kơldang, bơsram jak, gơ gơs cau dờng pràn lơh geh cồng nha.

Kòn cau Rơđê lơh yàng sơnđan mat kòn pa deh in tơnơ\ 1 ngai kòn se pa deh. Tài khi sơ nơng là, kòn se pa deh ờ hềt geh huềng den tàng pal lơh yàng sơnđan mat, hòi huềng kòn dềt in sơlơ gờ` sơlơ niam. Hìu bơnhă geh rơ wah ua\ ngan mat tàm jơi nòi bơh ồng mò đah mè, đah bèp dê, mat ală cau jak chài, cau geh bơngă pin dờn, pas sơm, lơ bơn niam.. nàng sơnđan oh dềt in.

Kòn cau Rơđê lơh yàng sơnđan mat kòn in dùl bă ki ngàm ngan. Lơh yàng sơnđan mat geh lơh tàm àng drim gờ` tu\ mat tơngai pa lik nàng hòi dan tơl bơta niam bơne\ tus mờ oh dềt. Sơ làu ơn phan pơ dơng lơh yàng geh dùl drap tơrnờm, dùl nơm iar (dilah oh ùr den lơh yàng iar me, dilah oh klau den lơh yàng iar dam), dùl nơm plai blơn (geh gai tồt tềng plai blơn), dùl kơnuh ca mờ nha tàu halà nha pơ ồs (gam gơ kờn dà mhual bơryuh àng drim gờ`); dà mhual bơryuh àng drim gờ` hòi là bơta tơnggo\ să jan bơh huềng mò pàng dê (geh mat tàm să kòn se pa deh ờ hềt geh huềng). Bơdìh hơ\ tai, dilah là oh ùr, hìu bơnhă gam rơcang bơrnơ\ ruồi brài ơn rềp oh dềt nàng kơp kờ` tu\ dờng den oh ùr do geh jak tà` bìai; Dilah là oh klau, hìu bơnhă ơn rềp sơlàu ơn phan pơ dơng lơh yàng dùl nơm sơna kam, bal mờ bơta kơp kờ` oh klau tu\ dờng geh pràn kơldang nàng sền gàr hìu bơnhă, [òn lơgar.

Tus jơ lơh yàng, oh dềt geh tơn um sàng kloh, pồt ồi ram ơn rềp sơ làu ơn phan pơ dơng lơh yàng. Tu\ do, cau bơ jơu sơn đờm lơh yàng. Cau bơ jơu jà jơh ală yàng, mò pàng rê `ô tơrnờm, sa poac, dong oh dềt sa hờm, mhar pràn, ờ `ìm. Cau bơ jơu rac yàng tus mat sơnđan lơi, oh dềt ờ `ìm mờ ai tơnggo\ bơta kờ` gơboh den hìu bơnah geh ai mat hơ\ nàng sơnđan oh dềt in. Tu\ lơh yàng jơh, mò đơng deh geh ìa plai blơn, cik dà mhual bơryuh ơn rềp mbùng oh dềt, tơn liap klờm iar nàng kơp kờ` oh dềt tu\ dờng geh khin cha mờ bulah gơtìp bơta kal ke lơi kung ờ git glar bòl.

Tơnơ\ tu\ jơh lơh yàng, jơh bal hìu bơnhă mờ cau bơ jơu, cau đơng deh geh sàu piang, sa poac iar, `ô tơrnờm. Ồng Lệ, ơm tàm [òn Sah B, xã Ea Tul, kơnhòal Cư Mgar, càr Dak Lak pà git, tàm rài kis cau Rơđê dê pal sơr lèt gan ua\ ngan dơ\ lơh yàng, lài ngan là lơh yàng sơnđan mat:

“Tu\ oh dềt geh deh den geh tơn liap dà mhual bơryuh nàng oh dềt tu\ dờng geh pràn kơldang. Tu\ tòm nhai den lơh yàng dùl nơm iar, 1 drap tơrnờm, lơh tềl tềng kòng lơngô. Tơnơ\ do khi geh lơh yàng 1 nơm sur, 3 drap tơrnờm mờ pơn jat tai creh tềl tềng kềng lơngô. Tàm dơ\ lơh yàng sơnđan mat, tu\ oh dềt ờ kờ` mờ mat sơnđan geh rơwah den oh dềt geh nggà `ìm. Cau sơnđan mat oh dềt in là mò đơng deh. Iar geh gơm, oh dềt geh mò đơng deh tơn liap klờm iar”.

Ồng Lê Na, 75 sơnam, ơm tàm [òn Yao, xã Ea Tul, kơnhòal Cư Mgar, càr Dak Lak pà git, tàm dơ\ lơh yàng sơnđan mat ờ đơs pơnđik kưt, ei rei halà dròng cing, cau bơ jơu mìng hòi dan ală yàng ai pà bơta bơtuah bơtùai mờ niam bơne\ oh dềt in gời:

“Lơh yàng sơnđan mat hòi dan oh dềt tu\ dờng pràn kơldang. Jat bơhìan cau Rơđê dê, tu\ lơh yàng den lơh yàng dùl nơm iar. Tu\ rê mờ mò pàng den cau kung lơh yàng dùl nơm iar sơl”.

Jơh sơnđan mat, oh dềt geh cèng jơi mè. Do là bơhìan geh bơh yô yau kòn cau Rơđê dê. Tu\ ùr bơklau geh kòn tơnhua den geh hòi jat mat kòn dê.

Tàm rài kis kòn cau Rơđê dê geh uă ngan dơ\ lơh yàng duh khoai. Tàm hơ\, lơh yàng sơnrờp ngan là Mprăp yun (hơ\ là tơmu\t soàn-sơnđan măt). Kờ` wă rơlao tai bè broă lơh yàng sơnđan măt kòn cau Rơdê dê, jà...iăt cau ai tơng^t jơnau đơs do lùp ồng Răk, kis tàm [òn Ky, sơnah [òn Thành Nhất, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dak Lak.

-Ơi ơ ồng, kòn cau Rơđê geh uă ngan broă lơh yàng duh khoai tàm rài kis, Mprăp yun là dơ\ lơh yàng sơnrờp ngan. Bè hơ\, dan ồng pà g^t tài bè lơi geh broă lơh yàng do mờ bơta kuơ bơh broă lơh yàng do bè lơi?

Ồng Răk: Jăt bơhiàn rài kis bơh dùl nă kòn bơnus tàm dunia do ndrờm pal geh deh-kra-kòp-chơ\t. Bơta do là dùl bơta kuơ màng ngan gơwèt mờ tơl nă kòn bơnus. Dùl nă cau tu\ deh mờ kis tàm dunia do den chờ hờp ngan. Cau geh bơyai lơh sơnđan măt kòn se pa deh in.

Tu\ do, cau tàm hìu nhă geh jà cau đơng deh mờ cau tàm jơi nòi tus lơh yàng sơnđan măt kòn se pa deh in. Cau đơng deh là cau sơnđan măt kòn se pa deh in. Broă lơh do kờ` chờ gờm ală bơta niam bơne\ ngan tus mờ kòn se bal mờ cau tàm hìu nhă.

Jăt bơhiàn kòn cau Rơđê dê, lài do cau ùr g^t tà` ồi, g^t pơdar brài, kơ\p kờ` kòn ùr dờng g^t lơh ală broă do, cau geh lơh bơnơ\ tà` ồi dềt pơdơng tàm bal tàm tu\ lơh yàng sơnđan măt.

Di lah kòn klao tàm ngai sơnđan măt den cau lơh sơna kam pa` tus 4 tiah mờ bơta kuơ kờ` geh lòt 4 tiah, g^t wă uă rơlao. Bơta do kung ai geh bơta pràn kơl dang cau klao in.

-Ală dơ\ lơh yàng lơi kung geh ală cau tus bal, lơh yàng duh khoai lơi kung geh phan pơdơng. Den dan ồng pà g^t bè ală bơta phan geh pơdơng tàm dơ\ lơh yàng sơnđan măt kòn cau Rơđê dê bè lơi?

Ồng Răk: Tàm broă lơh yàng sơnđan măt he kung rơcang dùl sơlào dềt phan pơdơng. Tàm dơ\ lơh yàng do geh kồ` dờng bal mờ ală cau tàm jơi nòi, cau đơng deh tus bal. Tàm dơ\ lơh yàng do geh dùl nơm iar, dùl bơngàn piang, tơrnờm geh ơn tàm cher. Di lah kòn ùr den peh iar me, kòn klao den peh iar dam.

Tu\ iar neh peh, bồ mờ pơnô iar he ai cau duh khoai in, să iar den ai cau đơng deh in. Bơta do tơl^k nùs nhơm g^t ưn ngài ală cau neh tus bal tàm ngai lơh yàng sơnđan măt kòn se mờ kơ\p kờ` kòn se pa deh mhar dờng mờ pràn kơl dang. Tàm tu\ sơnđan măt kòn se in, cau đơng deh răc dan ală yàng tus bal sền gròi.

Cau p^c dùl nha chi gam kờn dà tu\ ơn tềng đăp kòn se mờ pih dà tu\ tàm bơr kòn se. Dà tu\ geh lơh phan lơh rùp dà mờ ù, ai geh ală dơ\ mìu niam lơh tòm chi tòm che bal mờ ală bơta phan kis mờ dờng. Tu\ kòn se hùc dà tu\ den sùm geh bơta pràn kơl dang”.

-Ơ ồng, tơl nă cau tu\ deh ndrờm geh sơnđan măt. Măt sơnđan geh gơrềng tus mờ cau hơ\ tơn tus jơh rài. Bè hơ\, lơh bè lơi kờ` rơwah geh măt sơnđan niam mờ geh kuơ ơ ồng?

Ồng Răk: Jăt mờ hìu nhă, tàm jơi nòi, cau kồ` dờng lài do là ală cau geh bơngă pin dờn, geh pơnrơ ngan. Hìu nhă geh rơwah uă ngan măt sơnđan cau tàm jơi nòi bơh bàr đah mò ồng dê, măt ală cau jăk chài, cau geh bơngă pin dờn kờ` sơnđan kòn se in.

Bơta kuơ màng bơh broă lơh do là kơ\p kờ` kòn se pa deh geh gơmu\t soàn bơh dùl tàm ală cau jăk chài tàm jơi nòi. Bơta do kung ndrờm mờ ală jơi bơtiàn kòn cau ndai dê sơl, kòn cau Rơđê sơnđan măt kòn in mờ kơ\p kờ` kòn se tu\ dờng gơs cau jăk chài.

-Tàm dơ\ lơh yàng geh uă ngan cau tus bal, mờ cau tòm lơh yàng tơmoh uă ngan măt sơnđan krơi is kờ` rơwah. Bè hơ\, cau lơi là cau sơnđan măt tòm ngan kòn se in ơ ồng?

Ồng Răk: Ơi, cau đơng deh là cau sơnđan măt kòn se in. Mơya lài mờ lơh yàng den mè bèp kòn se kung neh geh măt sơnđan lài mờ yal cau đơng deh in. Cau đơng deh lùp mè bèp geh sơnđan măt kòn là măt lơi?

Tơnơ\ mờ hơ\ tu\ lơh yàng geh lùp ală mò ồng lài do. Tơnơ\ mờ tu\ neh tơmoh, cau duh khoai ai ờ uă klờm iar nàng kòn se in sa, ai nha pơ-ồs iu\ tàm dà tu\ gam tàm cher pih tềng bơr kòn se.

-Ơi, ơ ồng, tơnơ\ mờ tu\ neh jơh sơnđan măt den gam geh broă lơh lơi tai lah ờ?

Ồng Răk: Tơ\ mờ tu\ neh jơh sơnđan măt kòn se in, jơh ală cau tàm hìu `ô sa chờ gờm măt sơnđan kòn se. Cau duh khoai geh hòi mè bèp kơnđu kòn se tus, pih dà tơrnờm tềng bơr kờ` kis tàm dunia do geh tìp mờ ală kal ke, kòn se geh tơl pràn kơl dang sơrlèt mờ ală bơta kal ke hơ\.

Tìp ală bơta kal ke là dùl bơta pal geh tàm rài kis. Den tàng cau lơh yàng duh khoai mờ ală cau tàm hìu nhă kòn se sùm pràn kơl sơrlèt mờ ală bơta bơtang, hòi tàm rài kis, gơs cau niam tàm hìu nhă mờ [òn lơgar.

-Tu\ do kòn cau Rơđê kis tàm càr Dak Lak gam bơyai lơh sơnđan măt kòn se in tai lah ờ?

Ồng Răk: Tu\ do, gam geh broă sơnđan măt kòn se pa deh in. Mơya broă lơh tu\ do ờ gam geh bơyai lơh bè lài do tai. Ờ duh khoai ală yàng tai. Lài do den tơnơ\ mờ tu\ deh 1 ngai là gơtùi lơh yàng sơnđan măt tơn, gam tu\ do den jăt hìu nhă, tơnơ\ mờ 1 poh, ha là 1 nhai.

Geh ală [òn gam jà cau đơng deh sơnđan măt kòn se hìu nhă in. Geh ală [òn jăt mờ bơta geh tàm hìu nhă, geh bơyai lơh yàng sơnđan măt kung jà kồ` pàng, oh mi tàm jơi nòi tus kờ` `ô sa, g^t bè broă deh dùh bơh kòn se dê. Bơdìh hơ\ tai kung kờ` tơl^k nùs nhơm tam klăc bal tàm jơi nòi.

-Ơi, dan ưn ngài ồng uă ngan bè dơ\ boh bơr do. Kơ\p kờ` ồng mờ ală cau tàm hìu nhă sùm pràn kơl dang mờ geh cồng nha niam tàm rài kis.

Kòn cau Rơđê pin là tơnơ\ mờ tu\ lơh yàng sơnđan măt den kòn se neh geh hoềng soàn. Broă lơh yàng sơnđan măt kòn se in geh kuơ màng ngan tàm dùl rài kis. Broă lơh yàng sơnđan măt là dùl tàm ală bơta niam chài rơgơi ờs mờng pal geh prăp gàr mờ tơnguh bơtàu.

                                                                                                                                       Cau mblàng K’ Duẩn- Ndong Brawl