VOV4.K’ho- Kàl mìu là kàl kis dờng pràn ngan bơh tờm kơphê dê. Do là tu\ tơngai tờm kơphê sa phơng nàng ròng dờng plai, lơh să gar. Dilah ờ geh sơngka sền gàr di tu\ jat di bơta chài, sươn kơphê geh gơtìp gơmù cồng nha tơnhàu, mờ ờ huan kis dờng pràn geh lơh aniai tus ală kàl tơnơ\ do. Tu\ do jà làng bol bal mờ cau lơh broă sa iat bol a` yal broă lơh bơh bàr pe nă cau lơh broă sa jak dê bè bơta mờng chài sơngka sền gàr ơn phơng geh cồng nha nàng sươn kơphê lơh geh cồng nha jơnhoa sùm.

Sươn kơphê bơh hìu bơnhă ồng Võ Quang Thắng, kis tàm [òn 15, ntum Hoà Đông, kơnhoàl Krông Pach, càr Daklak neh 30 nam do mơya kung gam kis dờng pràn sơl. 1 lồ 2 sào kơphê do sùm lơh geh sùm rlau 4 tấn kơphê gar pah nam. Ồng Võ Quang Thắng pà gi\t: bơta chài nàng kơphê lơh geh cồng nha là sơngka sền gàr sươn kơphê jat di bơta chài. Kơphê pal geh chi lơh mbur kìng càl, kàl prang deh tuh tơl dà, koh klah ntê lơh geh nsrum nha. Kàl mìu den pal sùm koh klah ală ntê lơngkòt căt ờ niam, mờ ơn phơng di tu\ jat tơl tu\ tơngai. Bồ kàl mìu, di 2 nam ồng ơn dùl dơ\ phơng hữu cơ. Ai phơng vô cơ den pah nam ơn gơs uă dơ\, jat di khà, di bơta bơto pơlam bơh cau jak chài dê. Mờ nàng lơh geh cồng nha niam ngan rlau jơh, ồng sùm rwah ală bơta phơng geh mat kă bro tiơng pơnrơ, geh tăc tàm ală hìu ràng tăc phan dờng. Ngui phơng tuh pa tàm kàl mìu do, ồng Võ Quang Thắng, pà gi\t: “Tu\ do a` tam gơl wơl ngui phơng do tài bơh cau yal tàm ti vi là phơng niam, tơrlòng ngui dùl nam sền go\ gơlơh niam, bơnah ntê gơ căt uă mờ phơng do geh độ PH uă den tàng gơ lơh niam wơl ù. 1 lồ do a` sùm ơn bơh 2 tạ phơng đàm, 2 tạ kali là gơ gơs 4 tạ, mơya ơn phơng do mìng kờn 3 tạ lơm, bơnah priă ndrờm bal mờ he kung tơrmù [à tu\ tơngai ơn phơng”.

Sơngka sền gàr kơphê niam kung là broă lơh nàng sươn kơphê bơh hìu bơnhă bi K’Biển dê, kòn cau Mạ, kis tàm [òn Pu Sốp, ntum Dak Nia, [òn drà Gia Nghĩa, càr Daknông sùm lơh geh cồng nha rlau 3 tấn gar. Bi K’Biển yal bè bơta mờng chài, nàng pleh phơng tuh ờ ngan, bi sùm blơi phơng geh lir mat cih anih lơh gơlik loh làng, geh tăc tàm ală hìu ràng tăc geh bơngă tàm tiah do. Pah nam bi ơn phơng kơphê in 4 dơ\ jat di bơta bơto pơlam: “Mờ 800 tờm kơphê den pah dơ\ a` ơn pơgăp 4 tạ phơng NPK, dilah mờ phơng đàm den klài pơgăp 10 [ào phơng lân, 3 [ào phơng ure, 2 [ào phơng kali, mờ 1 [ào mờ nggùl phơng S-A. Kờp priă den ngui phơng is ờ kas priă rlau pơndrờm mờ phơng NPK. Ơn phơng NPK den gơ ờ huan bòl rlau, ai ngui phơng is den he pal roh tu\ tơngai klài, mơya gơ den tềm pềr geh dùl bơnah lơi priă jền. Ơn phơng pal dipal, mờ pal di tơngai tai. Pơnyơu bè là tơngai duh ir den ờ go\ di ơn phơng, mơya ơn phơng tàm trồ mìu den he pal bồr phơng, mờ dilah rơ sìh lời khat gơboh tềng hơ\ den là ờ lơh geh cồng nha, phơng geh gơtìp dà cò pơr dô jơh”.

Tàm kàl mìu là tu\ plai kơphe gơguh dờng bal mờ hơ\ là broă tơnguh mhar ntê, cồng tai. Den tàng, broă sền gàr, sơnka, sih phơng tòm kơphe in tàm tơngai do là kuơ màng ngan, pal geh ai tơl phơng mờ lơh niam ntê pràn kờ` ală kàl tơnơ\ in tai. Tơnơ\ do, Thạc sỹ Phạm Công Trí, kuang bàng lơh broă tàm Viện Khoa học kỹ thuật Nông lâm Nghiệp Tây Nguyên geh bơto sồr  làng bol ờ uă broă mờng chài tu\ sih phơng kơphe tàm kàl mìu in.

Jăt jơnau kơlôi sơnơng bơh ală cau jăk chài tàm broă hòn gơs tòm kơphe dê geh tam pà lơh uă tơngai, tàm hơ\ tơngai tơ\t mờ dờng plai gam dềt là 1 tàm ală tơngai kuơ màng ngan. Tơngai do plai kơphe pal geh uă phơng, bè ờs, làng bol sih phơng jăt tơngai mờ khà uă mìng tơrgùm tàm phơng NPK. Mơya khà trung vi lượng tus mờ tòm kơphe den uă hìu nhă ờ hềt lơh di pal. Tu\ do, geh uă ngan bơta phơng tàm anih kă bro cih tềng [ào kung gam cih TE, mơya mìng geh ờ uă phơng là di pal mờ khà trung vi lượng tòm kơphe in, den gam tai là ờ hềt geh jăt mờ broă kờ`. broă ờ tơl trung vi lượng là 1 tàm ală bơta tòm lài ngan lơh gơbàn gơjrùh plai tu\ do. Bơdìh hơ\ tai, jăt Thạc sỹ Phạm Công Trí yal, tu\ do ală ù he tam kơphe ndrờm gơbàn sràt den tàng ờ tơl Magie, lưu huỳnh, silit uă ngan. Di lah ờ bơtơl ală trung lượng do den nha mờ rơyas tòm kơphe kung ờ pràn. Gơlơh nha pàl mờ croan ha là pàl bè lơngô den tàng tòm ờ pràn kung lơh gơbàn gơjrùh plai: “Pal kah tus mờ làng bol là ndrờm bal mờ broă ngui ală bơta phơng geh khà NPK di pal bè 16-8-16, 16-7-17… den he sền kuơ phơng geh tơl bơta trung vi lượng. Bè dơ\ 2, làng bol sih bơtơl Magie, Silit mờ Canxi den dơ\ tơnơ\ tai he bơtơl ală phơng geh Bo, Kẽm. Tơrgùm wơl, tàm 1 nam he pal bơtơl geh 5 bơta do den broă gơbàn gơjrùh plai tài ờ ndrờm bal phơng geh gơmù ngan. Tàm anih kă bro tu\ do, geh ờ uă anih lơh phơng dờng kung neh ai bơta trung vi lượng mu\t tàm phơng NPK, mơya pal sih di pal mờ khà phơng sih di pal den hơ\ sồng tòm kơphe geh ngui phơng niam mờ tơnguh bơta niam tàm phơng mờ tơmù broă gơbàn gơjrùh plai, dong kờl tơnguh cồng nha mờ khà tơnhào kơphe”.

Bơdìh mờ broă gơbàn gơjrùh plai dềt tài bơtơl phơng ờ di pal là nha gơbàn croan kung geh uă. Bè ờs, làng bol tơrgùm sih phơng NPK mờ khà uă ngan mờ he gam [ồm bơtơl tai phơng sih nha geh uă NPK tài he kơ\p kờ` tơnpràn tòm geh plai uă mờ geh cồng nha uă rơlao. Mơya bơta do lơh tòm kơphe gơbàn uă ir trung vi lượng tàm ù, den tàng broă bơtơl ală bơta do sơlơ lơh gơs kuơ màng, Thạc sỹ Phạm Công Trí sồr tơnkah tai: “Di lah he ai uă rơlao tòm ha là ù di gơlan lơh gơbàn khih, den tàng lơh jơnkah mờ ờ ndrờm bal, kuơ màng là ờ geh ală bơta trung vi lượng mờ uă ngan là kẽm, bo, magie lơh ờ niam tàm ală nha kơphe. Di lah ờ tơl bo, tòm kơphe gơl^k ntê tơrgùm bal bè rơsòn sềm. Ờ tơl kẽm nha croan lơh tòm kơphe ờ niam. Ờ tơl magie, he go\ nha ờ dờng mờ gơlơh bè ồs sa nha den tàng tu\ sih phơng he ờ mìng ơm tàm phơng khoáng mờ he pal ngui tai phơng hữu cơ kờ` he dong kờl, geh bè hơ\, den bơta ờ niam nha kung bè gơjrùh plai hơ\ sồng geh bơsong jơh”.

Thạc sỹ Phạm Công Trí kung bơto sồr làng bol, bơdìh mờ broă sih phơng hoá học den broă pơgồp bal sih phơng vi sinh mờ phơng rơpu, kơnrồ geh cèng uă cồng nha tàm broă bơtơl bơta niam tàm ù geh uă rơlao. Mơya, làng bol kung pal kah, pal jơm phơng rơpu, kơnrồ ồm ngan jơh lài mờ tu\ ngui: “Tu\ he jơm kờ` ồm phơng, den bơta niam phơng geh tơnguh mờ ală bơsềt kòp gơbàn gơsơ\t jơh pleh mờ bơta lơh aniai tus mờ suơn kơphe. Tu\ ngui bal phơng rơpu, kơnrồ bal mờ phơng vi sih bè hơ\, den phơng vi sih kung gơtòp tus phơng rơpu, kơnrồ dong kờl broă sih phơng geh niam rơlao. He pal sih bồr, sih tu\ ù sùh, tam pà gơs bơh 2 tus 3 dơ\ phơng vi sinh bè hơ\, lơh tòm kơphe geh hòn gơs niam, tài phơng vi sinh gơtùi ơm tàm ù tus 6 nhai, mơya pràn ngan tàm bơh 1 nhai nggùl tus 2 nhai. He tam pà ờ uă dơ\ sih bè hơ\ kờ` tu\ lơi vi sinh vật sơndră mờ bơta lơh ờ niam tus mờ tòm kơphe kung geh sùm”.

Gơtùi đơs, tu\ do khà priă kơphe ờ kas, den tàng uă làng bol ờ gơboh kờ` mờ broă sền gàr, sơnka kơphe. Mơya, kơphe kung gam là phan tam tòm mờ cèng geh bơta phan tăc mờ lơgar bơdìh uă ngan. Kờ` tam kơphe kơl jăp, làng bol pal tus còp suơn kơphe sùm, lơh jăt niam ală broă sền gàr, sơnka di pal, sơndră mờ tu, kòp lơh aniai di tu\, di sơnơm pơgồp bal tàm broă cèng geh bơta tơnhào ring niam, wèt tus broă lơh sa suơn sre kơl jăp.