VOV4.K’ho - Ală ngai pa do, geh ờ uă càr, [òn dờng tàm lơgar he geh khà [ơ\ tàm nhơm trồ tiah uă ngan. {ơ\ nhơm trồ tiah là bơta tòm lơh gơbàn chơ\t gờ`, lơh kòp nùs mờ klờm soh jroă rơlao, ală bơta tơngo\ ờ niam tàm gùng tă nhơm gơguh, pơgồp bal tàm broă lơh gơbàn ală bơta ờ niam tàm să jan, kuơ màng tàm kơnòm dềt mờ cau kra.

Ală cau chài neh yal lài bè broă gơbàn aniai bơh broă gơtìp [ơ\ tàm nhơm trồ tiah bal mờ gơthul ù, mờ ai geh jơnau bơto sồr kờ` làng bol g^t sền gàr is bơta pràn kơl dang să jan.

Nhơm trồ tiah là dùl tàm ală bơta tòm bơh tiah kis dê, geh gơnoar kuơ màng ngan gơwèt mờ rài kis tàm plai ù. Di lah ờ geh nhơm trồ tiah den rài kis ờ gơtùi geh. Bơta ndai, di lah nhơm trồ tiah gơtìp [ơ\ den lơh gơbàn ờ niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan kòn bơnus bal mờ ală phan kis ndai.

{ơ\ nhơm trồ tiah geh uă bơta bè: [ơ\ nhơm khih, [ơ\ nhơm lơh aniai tus mờ bơta pràn kơl dang să jan, [ơ\ gơthul ù… Tàm hơ\ gơthul ù là dùl tàm ală bơta tòm lơh gơbàn [ơ\ tàm nhơm trồ tiah, kuơ màng là tàm tiah [òn drà.

Gơthul ù geh uă bơta. Geh tam pà jăt bơta phan, geh gơthul lòs, gơthul biày, gơthul chi, gơthul đù, gơthul bràs, gơthul sơmăng…, geh tam pà jăt bơta dờng geh gơthul dờng, gơthul di mơ, gơthul dềt, gơthul lề.

Gơthul ù tus mờ gơthul dềt gơtùi kơrian mờ chèo. Phan tă nhơm kòn bơnus kung geh bơta kơrian, jồr mờ tơl^k gơthul do is. Gơthul lề dềt ngan, geh bơta `jơ\ ờ uă ngan den tàng ờ hoan gơtìp kơrian, gơthul do par sùm tàm trồ tiah, mờ lơh aniai tus mờ bơta pràn kơl dang să jan. Bơta aniai do là broă bơta pràn kơl dang să jan gơtìp aniai bè jo\ jòng mờ ờ lơh gơbàn mhar mơ.

Jăt Mpồl lơh sơnơm dunia (WTO) yal, [ơ\ nhơm trồ tiah geh sền là “phan gơsơ\t cau mờ ờ g^t lài”. Kờp du\ geh di pơgăp 30% ală cau chơ\t tài ung thư klờm soh gơrềng tus mờ [ơ\ nhơm trồ tiah. Mìng is gơwèt mờ kòp tàm gùng tă nhơm, ală cau gơbàn gơtìp uă rơlao, kờp du\ di pơgăp 43% ală cau gơtìp chơ\t tài ală kòp tàm gùng tă nhơm gơrềng bal tus mờ [ơ\ nhơm trồ tiah.

Nhơm trồ tiah [ơ\ lơh gơguh kòp tàm gùng tă nhơm, bè kòp hian bal mờ ală bơta tơngo\ gơbàn tàm kơnòm dềt. {ơ\ nhơm trồ tiah di gơlan lơh gơbàn ờ niam nùs nhơm mờ lơh ờ pràn kơl dang să jan. Tàm tiah lơh broă di lah geh uă `hu\ ha là [ô [ơ\ lơh cau tìp bal [uơn ngan ờ su\k, tơmù broă dong kờl bơh cau ndai.

Kờ` pleh mờ gơbàn tus mờ să jan, cau jăk chài bơto sồr làng bol pal tơmù l^k hờp bơdìh, tàm hơ\ uă ngan là mpồl kơnòm dềt, cau kra mờ ală cau gơtìp kòp bè gùng tă nhơm. Di lah geh broă pal l^k hờ bơdìh, pal pơn chèo geh gơnoar kơrian nhơm [ơ\ kờ` pleh mờ `hu\, gơthul. Tu\ lòt hờ bơdìh neh rê den pal rào muh, rơnồng dờ mờ dà boh sinh lý.

Gơwèt mờ ală cau kòp hian mờ kòp klờm soh jo\ nam pal lơh jăt mờ hùc sơnơm sùm pah ngai jăt jơnau bơto sồr bơh bác sĩ. Tu\ geh ală bơta tơngo\ ha là gơbàn ờ su\k ơm, glar tă nhơm pal tơnguh liều sơnơm gơdàr rơnồng dờ jăt jơnau bơto sồr bơh bác sĩ. Di lah cau kòp kung gam glar tă nhơm, ờ gơtùi sền gròi is den pal lùp mờ bác sĩ ha là hìu sơnơm kờ` geh dong kờl, bơto sồr ală broă lơh kờ` tơmù, sơndră mờ broă glar tă nhơm, pleh mờ bơta gơbàn ngòt rơngơ\t tus mờ màng kis cau kòp.

Mờ ală cau kòp gơbàn kòp tàm gùng tă nhơm, bơdìh mờ gơthul den `hu\ bal mờ ală [ô ờ su\k ơm kung là bơta tòm lơh gơbàn ală dơ\ mhar, den tàng tu\ l^k bơdìh pal pơn chèo kờ` pleh mờ `hu\ bơh ală rơndeh, gơthul bơh ală broă lơh ha là ală [ô lơh ờ su\k ơm, pal kah rơwah chèo geh kơrian gơthul dềt.

Jăt bác sĩ Nguyễn Phượng Hoàng, lơh broă tàm gah sền gròi gơtòp kòp bơsiă jòr gơl^k mhàm dà lơgar, kuang atbồ khoa Vi sinh, hìu sơnơm klờm soh Hà Nội yal, ală bơta chèo cotton hoạt tính, chèo y tế mìng gơtùi kơrian gơthul dờng, ờ kơrian gơthul dềt mờ măt bè ờs sền ờ go\ mờ lơh gơbàn ờ niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan.

Gơwèt mờ ală bơta chèo geh tơl niam bơh anih lơh broă dà lơgar bè niam ờ do ờ dă mờ pràn kơl dang lơh broă lơgar Mỹ ha là chèo geh khà niam châu Âu, di lah ngui di pal den geh kơrian bơh 85 tus 99% gar gơthul dềt, kơrian jơh vi khuẩn, virus.

Ală cau jăk chài bơto sồr, broă lơh tu\ ngui chèo sơndră mờ gơthul, vi khuẩn, virus là ờ gơtùi pìh, di lah [ơ\ den sơbì mờ ngui chèo ndai, tài di lah pìh lơh ờ niam phan kơrian [ơ\ chèo dê, tu\ hơ\, chèo ờ gam geh gơnoar kơrian tai. Kờ` gàr niam ờ do ờ dă, he pal blơi bơh ală công ty phan lơh sơnơm geh khà măt kă bro, pin dờn, phan geh anih lơh gơs loh làng, akhar l^p pal loh, ờ gơtìp ờ loh…

Mơya, broă blơi phan geh bơta niam hơ\ sồng là bơta kờ`, bơta tơl kờ` gàr niam bơta pràn kơl dang să jan là ngui chèo di pal. Pal ngui chèo di pal mờ muh măt, sùm ơla chèo mờ càr niam chèo tàm tiah niam.

      Cau mblàng Ndong Brawl