VOV4.K’ho – Tàm bă tiah geh ồs hơng, rùp ală cau ùr kòn cau Jarai, Bahnar tàm at tê tamya xoang niam ngan, geh bal drap tơr nờm, bơrlu\ bal mờ ală jơnau đơs pơnđik yal yau bè cèng tus dùl tiah rài yau niam ngan… Jơnau “Bơta niam chài rơ gơi ală kòn cau Tây Nguyên ngai do”, bol he jòi git bal te\ ală bơta niam hơ\ tàm niam chài bơh làng bol kòn cau Tây Nguyên kis tàm tiah brê bơ nơm dờng dê.

Tàm [òn chài rơgơi nhơl chờ ală jơi bơtìan kòn cau Việt Nam tàm Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội, tềng đap [làng hìu chài rơgơi jơnhua, rơkàng hìu bè mat sùng, làng bol kòn cau Jarai xa Ia Phí, kơnhòal Chư Pah, càr Gia Lai gam at tê bal tam cah yài, tamya jat cơnđùa lòt bơh dar tamya xoang dờng dê. Cơnđùa jơng lòt sơrleh dùl đah, jơng ma cơn đùa guh hờ đap, jơng kiau den khun dùl êt, ală mpàng tê tàm at bal ờ lời ntrờ` jat mpồl dar wil, lòt sơ lơu\ wơl mờ dar lòt bơh jrum jơ dê jat sap ntas cing mồng dê. Do là dar tamya xoang tàm dơ\ lơh yàng sa rơpu gờm chờ pha lin bơh làng bol kòn cau Jarai dê.

Tàm dar tamya xoang niam ngan, jơnau đơs pơnđik “Toès kòi kàl mrềt prang” mpong ntas lòt bal mờ jơng cơn đùa, tê tàm cah bơh klau pơnu, ùr ơruh kòn cau Khmer, Rơđê, Mường, Rơglai,…gơ rờm bal tàm dar tamya xoang. Ồng Đinh Ngọc Lương, kòn cau Mường ơm tàm Hòa Bình tu\ pa lik bơh dar tamya xoang đơs bơta sơ nơng bè jơnau tamya do bè do: “Jơnau tamya bơh làng bol Tây Nguyên dê lơh a` sơnơng tus jơnau tamya xòe tiah Tây Bắc dê. Mơya, jơnau tamya xoang Tây Nguyên dê geh dùl bơta lơi hơ\ ndang rlau, lơh gơ hòi gơ jà cau ndai. {ươn ngan gơmut tàm nùs nhơm cau dê. Tơl nă cau mìng sền gời là neh kờ` mut bal tàm dar tamya xoang bơh ală bơyô kòn cau Jarai do dê tơn. Niam ngan gơ lơh”.

Bi Ksor Phúc, ơm tàm xã Ia Phí yal, kòn cau Jarai [òn bi dê geh ua\ ngan jơnau tamya xoang: “Jơnau tamya den geh ua\ ngan gùng tamya. Gơ jat tàm tơl dơ\ lơh chờ, lơh yàng sa rơpu gờm chờ pha lin geh dùl jơnau tamya is, ies [ồc den geh jơnau tamya krơi, lơh yàng sa lir bong den geh gùng tamya krơi tai. Tê he yơr jơnhua, tơmù hơđơm rơ le\ rơlùn jat sap ntas cing dê gời”.

Ồng Nay Kỳ Hiệp, Phó Kuang atbồ Sở Văn hóa, Thể thao mờ Du lịch càr Gia Lai, dùl nă cau Jarai tàm kơnhòal Chư Pah den geh jơnau đơs bè gùng tamya xoang bè do: “Cau Tây Nguyên đơs tus xoang den cau sơnơng tus dơ\ lơh pơ thi rlau mờ tamya. Xoang là dùl nùs nhơm rlau là dùl gùng tamya nàng đơs tus broă geh lơh tàm dơ\ lơh pơ thi bè tàm tiah Tây Nguyên. Pơn yơu đơs là geh xoang gời là cau neh git geh tamya gùt dar hìu [ồc halà ờ. Xoang A Ráp, den A Ráp ờ mìng là mat sơnđan cing in, mờ cing hơ\ gam mìng lời ai cau chơt in, dròng cau chơt in gời. Jơnau dròng cing hơ\ bal mờ cing hơ\ dilah kờ` dròng tàm ală dơ\ lơh chờ den dùl êt ngan, ờ huan geh ngan, ua\ ngan mìng ngui tàm dơ\ lơh pơ thi. Bè hơ\ den xoang kung là dùl nùs nhơm mờ cau kờ` đơs tus broă tamya tàm dơ\ lơh pơ thi. Xoang geh ua\ gùng tamya, ua\ bơta tamya krơi is. Tơl bă tiah geh dùl gùng tamya krơi is. Mơya sền bal den gơ mìng geh dùl bơta yamya mờ tơl khà, hơ\ là mìng tàm at tê lòt gùt dar bơ tô [ồc hơ\, cơn đòa lòt jat sap ntas dròng cing. Dùl cơnđùa guh hờ đap, dùl cơn đùa ruc hờ ngkời, dùl cơnđùa ntrơm rơle\ tàm gùl mờ dùl cơnđùa guh hờ đap. Jat sap ntas cing bè hơ\ den ua\ ngan là lòt sơ lơ\u wơl mờ gùng lòt bơh jrum jơ dê. Jơnau `chi bơh tài khi lòt sơ lơu\ bè do taih? Lài ngan là khi mờng jơng ma, den tàng khi cơn đùa lài jơng ma, den tàng gơ pal sơlơu\ wơl mờ gùng lòt bơh jrum jơ dê”.

Dơ\ lơh pơ thi mờ ồng Kỳ Hiệp, Phó Kuang atbồ Sở Văn hóa, Thể thao mờ Du lịch càr Gia Lai pa yal geh cau Jarai hòi là pơ thi. Hơ\ là dùl ngai lơh yàng dờng ngan [òn dê. Kòn cau Jarai tus tu\ do kung gam gàr sùm rài jat jơi mè. Jat bơhìan yau, den jơh ală cau geh bal dùl jơi mè tu\ chơt den geh tơp bal dùl bơ tô. Tàm bơ tô bal hơ\, ală gơbăng geh sap sèng rềp bal jat khà jòng, hơ\ sồng geh rơndap ơn jat khà jơnhua. Tu\ gơbăng jơnhua ndrờm mờ bơr bơtô [ồc dê den ai ndàp ơn 4 gah nàng tơp tai 2, 3 tap hơ\ sồng lơh pơ thi. Den tàng do là dùl dơ\ lơh yàng dờng ngan tàm broă ies tơp [ồc, jơh ală cau tàm [òn ndrờm tus bal lơm.

Tiến sĩ Lưu Hùng, lài do là Phó Kuang atbồ Bảo tàng dân tộc học VN pà git: “Làng bol tàm [òn ngai hơ\ ơm ờ lơh broă, ală dơ\ lơh pơ thi sùm jo\ jòng bơh 2 tus 3 ngai, jơh tơl nă cau tus bal tàm dơ\ lơh pơ thi hơ\. Ală cau tus bal tơl nă cau cèng dùl drap tơr nờm. R[ah den kung geh tap iar, dilah ờ den geh dùl êt mbar, dùl êt phe ờs. Halà tàm jơi nòi, oh mi rềp mềl den geh iar, sur. Hơ\ là ală cau tus bal dơ\ lơh pơ thi ờ mìng tus bal, tus kơ lôi rơcang dơ\ lơh yàng hơ\ in mờ gam tă pơgồp dùl êt phan bơna mờ he geh. Bè hơ\, bơta tam klac bal [òn lơgar dê gơ ai tơnggo\ loh làng ngan”.

Jơnau kờ` bơh dơ\ lơh yàng dê là jun ală bơta [ồc pa chơt rê mờ dunia mò pàng, rê mờ cau chơt lài. Mìng tơnơ\ tu\ lơh pơ thi, den cau chơt hơ\ sồng gơtùi rê mờ dunia mò pàng, tơn jơh tơl bơta gam gơ kòl đah cau gam kis mờ cau chơt. Mờ tàm dơ\ lơh pơ thi hơ\, ală dar tamya xoang bal mờ sap dòng cing A Ráp geh gơ tàm bơrlu\ bal nàng lơh chờ nùs cau neh sang rài dê. Hơ\ là jơnau mờ `chi bơh tài tamya xoang gơ jat bal mờ dơ\ lơh pơ thi cau Jarai dê kung bè 2, 3 jơi bơtìan kòn cau tàm ù tiah Tây Nguyên dê.

Cau mblàng K’Duẩn