VOV4.K’ho - Tơnhàu geh uă, tơnhàu ờ geh là bơta ờ krơi mờ broă lơh sa suơn sre tàm Tây Nguyên. Gơwèt mờ tờm tiêu kung bè hơ\ sơl, broă tơnhàu roh tus 30% tàm kàl do kung là bơta pal kong tu\ tiah do gơtìp aniai kơnjơ\ ngan tài bơh tam gơl trồ tiah. Mơya bơta do gơ gơs ờ suk tu\ bơta tơnhàu ờ geh gơlik geh sùm tàm uă nam do, nam tơnơ\ kơnjơ\ rlau mờ nam lài, mơya broă tơnguh bă ù tam kung ờ gơtùi sền gròi:

Bal mờ cau tờm tàm hìu nhă pic suơn tiêu geh 3 rbô `jrong, bi ùr Đào Ánh Hồng, ơm tàm [òn Mỹ Thạnh 1, thị trấn Chư Sê, kơnhoàl Chư Sê ờ huan chờ hờp, tài bulah neh tă rlau 100 tơlak priă nàng lơh mai\ [ồm dà tềm pềr, lơh dra kìng tơngai sòl, tam chi kìng càl bơh nhai prang nam lài, mơya nam do suơn chi mìng tơnhàu geh pơgap 1 ki\ mờ gùl gar ra` tàm 1 `jrong. Kờp bal mờ khà priă gơmù 25%, pơn drờm mờ nam lài, den priă lơh geh bơh suơn tiêu bi ùr dê mìng gam 40%. Bi ùr Đào Ánh Hồng đơs: “8 tấn tàm 1 lồ, hơ\ là cồng nha tơnhàu nam lài dê, mơya nam do mìng geh 1 ki\ mờ gùl gar tiêu tàm 1 tờm. Roh mờr 2/3, gơ jat bal mờ hơ\ là gơmù khà lơh geh, kung roh tus 2/3, mìng gam 1/3 lơm. Tiêu gam gơs tơlir, mơya mìng 1 nam tơnơ\ mờ gơbàn ờ niam. Mờ nam do gơ jrùh jơh, gơbàn ờ diơng jơh tơn. Den tàng ờ gơtùi đơs lài. Tam tiêu tu\ do kung pơhìn gơbàn aniai ngan.”

Jat làng bol tàm ală tiah tam uă tiêu bơh Gialai dê bè Chư Sê, Chư Prông, Chư Pưh, nam do neh là nam dơ\ 5 sùm cồng nha tơnhàu tiêu gơmù, tu\ do cồng nha tơnhàu kờp bal gùt tiah do mìng ndrờm gùl pơn ndrờm mờ tơngai tơnhàu uă. Ală suơn tiêu gơs tơlir jòng mờr 40 kơi sồ jat gùng rơndeh 14, bơh kơnhoàl Ea H’leo, càr Daklak, gan 2 kơnhoàl Chư Pưh mờ Chư Sê, càr Gialai neh gơbàn ro jơh. Mờ ală suơn tiêu tam tơnơ\, uă cau tơnhàu mìng tơl nàng tơm priă bơcri lơh mờ ờ geh priă cồng nàng bơcri tai kàl tơnơ\ in. Ồng Nguyễn Bá Thuận, cau tam tiêu jo\ nam tàm [òn 2, thị trấn Chư Sê, kơnhoàl Chư Sê đơs: “Nam do, cau tam tiêu ờ geh cồng. Tam den geh srơh, mơya pal tàm ù tam pa, ai dilah tàm bă ù tam wơl den ndrờm bè ờ gơtùi hòn gơs, tơnhàu 1, 2 nam là chơt. Tam bè hơ\ ờ geh priă cồng den ờ geh priă nàng bơcri kàl tơ nơ\ in, mìng tơl nàng bơcri wơl lơh broă sa tàm nam, ờ geh bơcri wơl nàng prap gàr bè lài do tai.”

Kờp tus tu\ do, bă ù tam tiêu tàm Gialai geh 15 rbô 500 lồ, sơr lèt rlau mờ rơndap broă là 9 rbô 500 lồ, mơya cồng nha tơnhàu gơmù 3 tấn tàm 1 lồ, lơyah ngan rlau jơh tàm 7 nam do. Gah lơh tiêu tàm Gialai là tiah tam tiêu uă ngan rlau jơh Việt Nam dê gam gơtìp ờ niam tơl bơta: ù gơtìp [ơ\, kòp tu sa aniai gơlik geh uă mờ ờ geh bơta sền gròi tàm broă mut lơh di jơnau pơlam lơh broă. Ồng Hoàng Phước Bính, Phó Chủ tịch mpồl lơh tiêu Chư Sê, càr Gialai đơs: “Di sơnơm, klài di khà, [ồm di tu\, di mờ jơnau pơlam. Bơta do gơwèt tàm cau tờm suơn. Mơya tu\ lùp làng bol neh [ồm sơ nơm lơi den khi ờ kah. Hơ\sồng uă ngan tus ală anih tac sơnơm đơs là, tiêu a` dê gơ jrùh kồ `jriang, jrùh nha halà bè do, bè ne, tac a` in sơnơm nàng kơryan kòp den cau tac kờ` tac bè lơi di lơm, hơ\sồng tac bal phan do phan ne. 1 kòp mơya rơcang sơndră tai kòp do, kòp ndai, rơcang sơndră tai tu do, tu ne.”

Jat ală cau jak chài lơh sa suơn sre, broă tam tiêu uă ir, ngui uă ir sơnơm sền gàr phan tam bè tu\ do là bơta tờm ngan là gơbàn ờ pràn tờm tiêu tàm ală tiah tam uă, ờ git tus tu\ lơi hơ\sồng gơ pràn wơl. Ai jat ală cau jak chài drà kă bro, bơta do gam lơh gơmù bơngă pin dờn tiêu Việt Nam tàm ală drà kă bro dờng bè Mỹ, EU, Nhờk. Sền gròi kơ\ broă tam sơngka sền gàr jat broă lơh hữu cơ là bơta kis jo\ bơh gah lơh tiêu dê, mơya broă do kal ke ngan mut lơh tu\ bă ù tam tiêu gơguh mhar ir bè tu\ do.

Sơng ka sền gàr tiêu tàm nhai prang.

Tây Nguyên gam mut tàm  tàm nhai prang. Kờ` pleh tiêu gơbàn ờ sô tài bơh tơngai duh, broa\ ngui ala\ broa\ lơh bơta chài  tơn mo tàm tơngai tu\ do la broa\ lơh kờ` ngan. Tơnơ\ do,  bol a` geh dơ\ tìp mờ tiến sĩ Đặng Bá Đàn, Anih tờm sền sơnơng mờ  bơtàu tơngguh tiêu bè tơngu me do.

            -Ơ ồng, Gia Lai gam mut tàm nhai prang. Tàm bơta tơngai duh jo\ jòng bè do, tiêu geh gơbàn ala\ bơta lơi ơ ồng?

            Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Tiêu la chi tam ờ gơ kong mờ mìu dờng hala tơngai ua\ ir. Dilah gơbàn bơta do den gơ geh gơbàn stress. Pa do tàm Gia Lai, ala\ kơnhòal tam tiêu ua\ ngan  gơbàn  aniai kơnjơ\ ngan. Ala\ suơn tiêu pa tam, ba\ tiêu gơbàn chơt ua\ ngan la ờ tơl dà tuh. Mờ ala\ suơn tiêu  neh plai,  khà tiêu di gơlan geh gơmù 20 tus 30%, gơbàn aniai tus kòp gơbàn ua\. Ba\ tiêu gơbàn aniai la tiah tiêu ờ geh dà tuh, cồng nha gơmù,  mờ ala\ ba\ tiêu dà tuh geh den plai kung gơmù ua\. Mờ ala\ tiah ờ tam chi mbur kìng, ba\ tiêu gơmù ua\ ngan. Mờ ala\ tiah ờ bơcri tus gùng tus dà, bè tàm làng  bol kòn cau, den ba\ tiêu gơbàn chơt gơguh ua\ ngan. den tàng tiêu gơ ờ gơ kong geh bơta trồ prang,  lơh gơmù ba\ tiêu,  lơh gơbàn aniai dờng ngan tus mờ [òn lơgar.

            -Tàm  bơta  gơbàn do,  ồng geh jơnau đơs lơi tus mờ cau tam tiêu,  pal ngui broa\ lơh lơi kờ` geh gơ dờng pràn  suơn chi, ơ ồng?

            Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Tàm ala\ tiah tam pa, kờ` rwah ala\ tờm tiêu sơntìl niam kờ`  tam  bơsir ala\ tiêu gơbàn chơt bơh trồ prang  mờ ờ tơl dà tuh. Ngan ngồn,  tàm ala\ tiah ờ tơl dà ua\ ir, làng bol pal tam gơl tam  chi tam ndai di pal rlau, geh cồng nha rlau. Tàm ala\ tiah tơl dà tuh den geh ngui khoa học kong nghệ, tam tai chi tam mbur, geh ngui kông nghệ tuh dà tềm pềr, tơmù khà dà tuh. Ngan la tàm ba\ tiah geh chi kìng mbur chi tam den tam tai chi kìng càl mờ jơm tờm. Tàm ala\ taih geh ròt broa\ lơh  bơto pơlam broa\ lơh sa, sền gàr phan tam den niam rlau jơh pal tơngguh broa\ lơh bơto bơtê kờ` làng bol wa\ tiah lơi  tam geh ngui phơng hữu cơ,  jơm glòm chế phẩm vi sinh, tơngguh bơta pràn dờng bơtàu tơngguh,  tơngguh pràn  rơyas kờ` tiêu pràn,  lơh pràn gơ jồp dà tiêu in,  tơmù tu sa, stress bơh tài tơngai  prang duh. Tàm bơta tơngai prang duh ờ tơl dà tuh, he gơtùi bồm  ờ ua\ phơng tơngguh bơta pràn kong bơh tờm chi.

            -Bơta gơbàn tam gơl trồ tiah geh yal lài ờ hềt jơh tàm 2, 3 nam  tus. Den,  nàng  geh rcang lài tam dra\ mờ ala\ bơta  do bè prang duh tơngai,  mìu càl dờng hala gơ tam gơl kàl,  cau tam tiêu kờ` lơh  bơta lơi?

            Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Ala\ bơta chi tam đơs bal,  tiêu đơs is, tềng ala\ bơta gơbàn bơh tam gơl trồ tiah mờ ala\ bơta trồ tiah nisơna, làng bol sền kuơ ngan ala\ broa\ lơh tam tiêu  kơljap. Tờm tiêu kờ` pal geh tam tàm ala\ tiah geh tơl bơta nàng  sơng ka sền gàr, ngan la geh tơl dà tuh, ala\ bơta kờ` bè ù tiah, tiah gơ rơsơh dà niam, geh bơta bơta sền gàr, sơntìl,  tiah geh tơl phơng tuh. Ngan la bơta tuh dà tiêu in, kờ` pal geh ngui ala\ broa\ lơh sa kơljap, ngui phơng hữu cơ, ngui sơnơm sền gàr phan tam sinh học, lơh tus tiêu pràn, tơngguh pràn tus tiêu in. Tiêu tu\ gam dềt, làng bol pal tơngguh broa\ lơh ala\ bơta tuh dà, kìng càl, kơryan bơta ờ niam bơh tiah kis, bơta jơm tờm, tơngguh tuh phơng tam tờm tiêu in. Mờ tiêu neh plai, làng bol pal geh lơh ngan pic jơh plai bal dùl dơ\, kờ` tờm geh pràn mòn bơkàu lì bơkàu, tơnơ\ do di gơlan la bơta gơbàn aniai bơh ala\ broa\ lơh lì bơkàu,  tơt plai dùl ròt. Dilah lời jo\ jòng gơ geh gơbàn aniai tus cồng nha tơnơ\ do.

            -Ưn ngài ồng ua\ ngan!

                                    Cau cih mờ yal tơnggit K’ Duẩn mờ K’ Brọp