VOV4.K’ho - Bulah là cau neh tam jo\ nam halà sơn đờm lơh quèng mờ broă tam tờm tiêu, cau tam tiêu tàm càr Daklak kung geh ală bơta ờ suk tàm tu\ tam mờ sơngka sền gàr suơn chi hìu nhă dê:

Ală nam pa do, go\ ală hìu nhă gùt dar geh priă jền uă bơh broă tam tiêu, hìu nhă bi Lý Văn Giang, ơm tàm [òn Giang Tiến, ntum Ea Puk, kơnhoàl Krông Năng kung lòt sền ală suơn chi nàng bơsram mờng chài. Nam 2013, bi Giang neh kơl sang 6 sàu kơphe nàng tam tiêu. Tam ndang mờ bơsram mờng chài ndang, tus tu\ do, bulah go\ suơn tiêu gơs niam mờ neh sơn đờm tơnhàu, mơya bi kung gơ lơh ờ suk ngan tài bơta kòp tu sa aniai neh gơlik geh tàm ờ uă hìu nhă ndai. Bi đơs: “ Tơngai he tam den kung sền gròi uă ngan tàm bơta chài sơngka sền gàr, mờng chài tam tiêu den he pal bơsram uă, bơta chài sơngka sền gàr den uă ngan là đòm jat mờng chài lơm, den tàng kờ` ngan geh bơta dong kờl bơh ală cau jak chài. Kuơ màng dilah geh bơta sền gròi mờ dong kờl bơh ală cau jak chài dê den làng bol sơlơ chờ hờp rlau.”

Ai hìu nhă ồng Lê Hữu Nghị ơm tàm ntum Ea Tiêu, kơnhoàl Cư Kuin, càr Daklak, neh tam tiêu rlau 20 nam do. Bulah bè hơ\ tàm broă sơngka sền gàr rlau 1 lồ 6 tiêu hìu nhă dê, ồng kung gam ờ gơtùi pleh ală ờ suk, ngan là tàm broă sac rơwah phơng sih mờ sơnơm sền gàr phan tam tu\ ngui tàm suơn chi. Ồng Nghị pà git, ờ suk ngan rlau jơh là ngui phơng sih mờ sơnơm ờ niam, tài mìng ngui ờ di sơnơm halà gơ di blơi phơng sih ờ ngan den suơn chi tam tơnhàu niam [uơn ngan gơtìp aniai mờ pal roh uă tu\ tơngai hơ\sồng gơtùi gơs wơl. Ồng đơs: “ A` ngòt ngan rlau jơh là bơ sềt kòp lơh aniai mờ ngòt ngan rlau jơh là phơng sih mờ sơnơm ờ ngan. Đơs ngan bè anih tac kung bè hơ\ sơl, ală bơta phan mbè gơtùi he git. A` ơn phơng den ờ tu\ lơi ai ơn phơng ờ kas priă, uă ngan là a` ơn ală bơta phơng kes priă, êt ngan kung pal blơi phơng bơh 1 tơlak 600 rbô priă, rơwah ală bơta phơng niam, ală mpồl lơh sa kă bro geh pơn rơ, sơnơm tu kung bè hơ\ sơl, a` rơwah ală mpồl lơh sa kă bro lơi gơtùi pin dờn hơ\sồng blơi”.

Hìu nhă ồng Trần Hữu Quang ơm tàm [òn 3,ntum Ea Bhôk, kơnhoàl Cư Kuin, càr Daklak tam rlau 1 lồ 2 sàu tiêu mờ rlau 1 rbô 500 `jrong tiêu geh bơta jo\ sơnam krơi is, geh tờm pa rơp tam bơh nhai mìu nam lài, ờ uă tờm neh tơnhàu nđờ nam. Bơh ală dơ\ cribơyai geh bơyai lơh tàm ntum, ồng geh klo tus broă sơngka sền gàr tiêu jat rơndap broă kơ\ kơljap, mơkung kờ` bơtàu tơnguh bă tiêu hìu nhă dê jat rơndap broă do. Gơ ya să tờm ồng den ờ hềt git loh bơta chài sơngka sền gàr jat khà tơl bè lơi, ồng kung ờ suk ngan, ờ git pal jòi git ală jơnau tơngit kuơ màng tềng lơi. Ồng đơs: “ A` kờ` tam tiêu jat rơndap sơntìl bè VietGAP, kung kờ` sơngka sền gàr bè hơ\ nàng tờm tiêu in gơs sùm, mơya a` ờ git pal jòi git tềng lơi, ơn ală bơta phơng lơi. Bơta do ndrờm mờ broă pal geh ală cau pơlam he in nàng git chài sơngka sền gàr. Đơs ngan den tus bal pơrjum he iat cau yal phan do bè do, mơya ờ gơtùi git bè lơi, tài tàm hơ\ ờ geh cau lơi gơtùi lơh cơng là phan hơ\ gơ niam.”

Daklak tu\ do geh rlau 20 rbô lồ tiêu mờ bă ù tam tiêu sùm gơguh uă tàm ală nam pa do. Jat jơnau đơs bơh Anih duh broă làng bol càr Daklak dê, broă rề ơnàng bă ù tam tiêu pa do uă ngan là đòm jat lơm, tam is, ờ jat rơndap broă. Uă cau bulah ờ hềt git bơta chài mơya kung tam jat broă lơh tam ndang bơsram mờng chài ndang bơh ală hìu nhă tam lài. Den tàng, tu\ gơlik geh kòp tu sa aniai den kal ke ngan nàng rơcang sơndră mờ [uơn ngan gơtìp aniai. Bal mờ hơ\, mờ uă bơta phơng sih mờ sơ nơm sền gàr phan tam geh tac tàm drà kă bro bè tu\ do, làng bol digơlan kung gơtìp kal ke nàng sac rơwah he in bơta phơng sih mờ sơnơm sền gàr phan tam dipal, tơl niam nàng ngui dilah ờ geh bơta sền gròi krà` cê bè bơta niam bơh gah lơh broă geh gơnoar dê.  

            Broa\ lơh sơndra\ kòp chơt mhar, chơt lơyài tềng tờm tiêu

           Nhai mìu la bơta bươn boài ngan lơh ala\ bơta bơsềt kòp gơbàn ua\ tàm tờm tiêu. Tàm hơ\,  sùm gơbàn ua\ ngan la kòp chơt mhar, chơt lơyaì bơh ala\ bơta bơsềt kis tàm ù lơh aniai. Kờ` làng bol wa\ loh rlau tai bè kòp do kung bè broa\ rcang sơndra\ kòp,  thạc sĩ Phạm Công Trí, Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh jơnau yal tơnggit bè  kòp chơt mhar,  chơt lơyài kung bè broa\ rcang sơndra\.

            -Ơ thạc sĩ,  dan thạc sĩ ai git,  bơh tài gơbàn geh bơh kòp chơt mhar, chơt lơyaì tềng tờm tiêu?

            Thạc sĩ Phạm Công Trí: Ơ làng bol,  mờ tiêu,  kòp chơt mhar mờ chơt lơyaì làng bol cau tam tiêu nam lơi kung sền gròi. Bơta geh ai go\  bươn ngan git. Dilah làng bol mờ go\ tiêu mìng tàm 2, 3 ngai neh gơbàn pàl mờ chơt den geh  đơs hơ\ la gơbàn kòp chơt mhar, mờ tờm tiêu gơbàn pàl rhời mờ tu\ tơngai kung jo\ rlau hơ\ sồng  chơt den  sơnđan la kòp chơt lơyaì. Mờ kòp chơt mhar, gơbàn kòp do la bơh bơsềt kòp Phitopthora, mờ kòp chơt lơyaì  den bơh bơsềt kòp ua\ ngan la bơh Fusarium, mơya bơta nàng gơ mut bơtờp bơsềt kòp mờ geh lơh aniai tus mờ tiêu la bơh tàm rơyas, tài bơh bơsềt kòp gơbàn bàn ua\ den gơ geh lơh aniai. Mờ kòp chơt mhar   mờ tàm bơta trồ mìu bè tu\ do den làng bol pal kah ngan tài bơsềt  kòp gơ  lik pràn tàm bơta trồ mìu ua\. Tàm trồ tiah bè tu\ do den ala\ suơn tam tiêu lơi làng bol pal lơh rbòng  gơ hòr dà niam den bol he geh iang nùs dùl bơnah, dơ\ 2 tai la bol he geh broa\ lơh rcang sơndra\, tài mờ kòp chơt mhar den broa\ lơh rcang sơndra\ la broa\ lơh niam ngan rlau jơh kờ` làng bol he gơtùi atbồ niam 2 bơta kòp do.

            -Ơi, mờ ala\ bơta mờ thạc sĩ pa  đơs den  làng bol bol he kờ` mut lơh ala\ broa\ lơh lơi nàng kơryan  ala\ kòp do?

            Thạc sĩ Phạm Công Trí: Ơ làng bol, mờ broa\ atbồ kòp tus mờ jơh ala\ chi tam đơs bal den bol he pal sền gròi tus ala\ broa\ lơh tam  mờ broa\ lơh sền gàr  mờ sơnơm sền gàr phan tam. Tàm do,  mờ tiêu,  nền nòn ngan la  kòp chơt mhar den làng bol pal kah,  lài jơh la kờ` pal geh broa\ lơh tam niam, di pal kờ` chi tam pràn,  tàm sươn tiêu he dê den pal geh lơh niam rbòng gơ hòr dà. Mờ suơn tiêu lơi pa tam den pal  lơh niam  broa\ geh  rbòng. Geh gơ hòr soat niam dà den suơn tiêu hơ\ sồng  gơ dờng  pràn, mơ kung  kơryan geh ala\ bơta  gơbàn aniai lơh kòp  gơbàn tàm  trồ tiah mìu. Dơ\ 2, làng bol pal atbồ bơsềt kòp tàm ù bơh sơnrờp tơn, bè tu luh, ờ ua\ bơsềt kòp.  Dơ\ 3,  la làng bol he pal tuh phơng hữu  cơ nàng lơh rơyas cat pràn. Hơ\ la broa\ lơh tam. Bal mờ hơ\ làng bol pal ngui ala\ broa\ lơh ngui sơnơm sền gàr phan tam. Mờ kòp chơt mhar bơh bơsềt Phitopthora den pal ngui sơnơm is gơ dê. Dơ\ 2 tai la  bơsềt Fusarium lơh kòp chơt lơỳai mờ  tu luh tàm ù den gơtùi ngui broa\ lơh sinh học. Broa\ bồm sơnơm den  bal hia\ ngan, làng bol ngui di khà pơlam tềng kơldung sơnơm. Mờ bơta jơi pa den làng bol geh rcang lài, bồ nhai mìu làng bol tuh sù tờm, gùl nhai mìu mờ lồi nhai mìu, mờ broa\ rcang sơndra\ den gơtùi ngui 3 dơ\ bè hơ\.

            -Den bè hơ\, bol he gơtùi lơh jơh  bơsềt kòp tàm ù, ơ thạc sĩ?

            Thạc sĩ Phạm Công Trí:  Làng bol he kung git là tàm bơta geh is den tu\ lơi kung geh bơta pơnring bal bơh ala\ gah phan kis,  den làng bol pal geh bơsềt kơryan wơl mờ bơsềt geh kuơ gơ kis bal. Dilah bol he đơs lơh gơsơt jơh den bơta do ờ gơlik geh den tàng mìng gơ tùi atbồ tàm dùl bơnah di pal. Pơnyơu bè kơryan geh ua\ ir, khà sồ bơh bơsềt gơbàn aniai, den tu\ hơ\  bơsềt geh kuơ ua\ rlau den chi tam he dê ờ hoan gơbàn aniai rlau. Làng bol bol he pal rwah broa\  lơh rcang sơndra\,  bè tàm nhai mìu làng bol bồm lài  sơnơm Insuran mờ bơsềt Tricho den he neh lơh tưmù bơsềt  kòp Fusarium mờ Phitopthora, gơ ờ gơtùi deh dờng,  ờ gơtùi  dờng,  ờ tơngguh gal den bol he gam atbồ geh dùl broa\ lơh  di pal, bè hơ\ den kung  lơh geh dùl bơta ờ do ờ da\ kơljap. Dilah  tu\ do làng bol  gơsơt jơh bơsềt lơi hơ\ den kung  gơtùi lơh geh bơta drờm bal tiah kis, den bè hơ\ kung ờ kơljap.

            Đơs tus bơta do,  den a` kung tơng kah tus làng bol tàm broa\ tam chi tam, ngan la tam tiêu, làng bol he pal geh wèt tus broa\ lơh hữu cơ sinh học nàng bơtàu tơngguh chi tam jat gùng kơljap. Bal mờ broa\ tam niam,  geh ngui  sơnơm sền gàr phan tam den làng bol pal tơngguh ngui  phơng tuh hữu cơ, kung bè ala\ phan  hữu cơ sinh học mờ sơnơm sinh học kờ` dong tiêu bơtàu tơngguh niam.

          -Ưn ngài thạc sĩ ua\ ngan.

                   Cau cih mờ yal tơnggit K’ Duẩn mờ K’ Brọp