VOV4.K’ho- Khin cha ai tờm tiêu rê tam tàm kơnhoàl ù tiah pa, hơ\ là jơnau cau lơh broă sa tàm xã Ea Sar, kơnhoàl Ea Kar neh lơh uă ngan tàm sùm 5 nam do. Jơh ală broă kung gam niam ngan sơl, tiêu kis dờng niam, bàr pe sươn tiêu neh geh plai ală kàl sơnrờp, cồng nha lơh geh kung geh ndrờm bal bè ală sươn tiêu tàm tiah ndai sơl.

Mơya, tơnơ\ ală dơ\ mìu jo\ jòng tàm lồi nam lài, tiêu tàm Ea Sar gơtìp chơ\t dùl ròt. Tàm jơnau bè hơ\, cau lơh broă sa gơlơh kwi kwơ ngan, ờ gi\t bè lơi là broă lơh dipal. Cau ai tơngi\t jơnau do neh geh dơ\ tìp mat mờ cau lơh broă sa Nguyễn Văn Tuệ, ồng là cau tam tiêu uă ngan rlau jơh xã Ea Sar, nàng iat kơno yal ală jơnau kơlôi rơcang bơh cau tam tiêu dê tàm tơngai tu\ do:

Ồng Nguyễn Văn Tuệ, geh 3 lồ ù tam tiêu, tàm hơ\ 1 lồ mu\t tàm nam dơ\ 4, 2 lồ nam dơ\ 3. Ồng kung pa lơ òr jơh dùl bă mìr ơnàng 6 lồ mờ rơcang tam tiêu sơl.

Mơya, tơnơ\ ală dơ\ mìu jo\ jòng tàm lồi nam 2016 pa do, ồng Tuệ sền go\ là, bulah ù hìu he kơh tus rlau 10%, mơya tiêu kung gam gơtìp gơ bam dà sơl. Lồi du\t là sươn tiêu bơh tam 4 nam bơh hìu bơnhă ồng dê neh chơ\t jơh 500 tờm. Ồng Tuệ, đơs bè do:

 “Tài bơh ù kơh den tàng dà gơ rơdồl bơh hơđơm. Tu\ mìu den bơh hơđăng dà gơmu\t, hơ\ sồng gơbam bơkang dà”.

Nàng kơryan jơnau dà gơhòr bơh hơđăng ù kơh jơnhoa, jat dà căt hòr bơkang tàm dơlam ù gơ hòr mu\t tàm mìr bơh he dê lơh ngơr bam ồm tiêu, ồng Nguyễn Văn Tuệ neh blơi dùl nơm măy cho\ ù mờ khà priă là 400 tơlak, tờ rbòng dà jrô tàm jơh sươn tiêu hìu bơnhă dê.

Tơnơ\ 2 nhai tờ sùm, sươn tiêu neh geh ală rbòng dà jòng, ơnàng, jrô ngan rlau jơh pơndrờm mờ jơh ală sươn chi ndai tàm kơnhoàl Ea Kar:

 “Mờr bàr nhai a` tờ rbòng dà tàm sươn tiêu. Uă ngan là jrô kàr do, sơnđan là jrô 1 thơk ih. Di bàr sèng den tờ dùl nơm rbòng dà”.

Bulah neh tờ rbòng dà jrô rlau sơl tàm jơh ală sươn tiêu tàm jơh gùt tiah do, mơya ồng Tuệ kung gam gơlơh ờ go\ iang nùs sơl. Jơnau là tài bơh ồng sền go\ ngan ngồn, ală hìu bơnhă sơlơ sơngka sền gàr ir, sươn tiêu sơlơ niam den tiêu chơ\t sơlơ mhar.

Ồng Tuệ gơlơh pin wil wơl, tờm tiêu tam pal ờ niam dùl êt, den bơta pràn sơndră wơl mờ kòp hơ\ sồng pràn:

“Bơta tu\ do den ờ go\ gi\t bè lơi ờ. Rbòng dà neh tờ jrô sơl den bờh, mơya sơngka sền gàr tiêu digơlan pal sơngka sền gàr di mơ hơ\ sồng di, dilah sơngka sền gàr ir là gơ chơ\t.

 Digơlan lời khat gơboh gơ in kis dờng bè chi brê, tus tu\ lơi geh plai den hơ\ sồng sơngka sền gàr mờ mìng sơngka sền gàr tàm tu\ gơ ờ niam ir. Tu\ hơ\ den ơn gơ in dùl êt phơng. Ba` lời sươn chi sền niam bơkah măt, niam bơkah măt sền den là chơ\t gơ”.

Gơtùi đơs, làng bol tàm kơnhoàl Ea Kar bơcri priă tam tiêu tu\ ờ hềt gi\t ngan ngồn bè bơta kis dờng bơh tờm chi tam do dê mờ ală bơta chài tam sơngka sền gàr.

 Den tàng bè hơ\, tu\ jơnau tiêu chơ\t gơtìp tàm uă tiah, ală sươn tiêu gam bơtuah kis, ală chi gam bơtuah kis, geh ai nàng lơh pơndrờm kờn ai jơnau bơsram mờng chài, mờ ờ go\ jat tàm ală sră nggal bơto pơlam jak chài bơh anih lơh broă ờs mờng dê. Ồng Nguyễn Văn Tuệ, yal bè bơta geh ngan tàm tiah do:

“Sền go\ hìu ồng ơm rềp kềng do do, geh bàr pe jơ\t tờm ờ go\ tuh dà dùl dơ\ lơi ờ. Tồn lah lời tơngai sa ro bè hơ\ den là chơ\t. Mơya, tu\ tus mìu là gơ niam ngan, sền bơkah mat ngan.

Dơ\ bàr là tàm do geh bàr pe jơ\t tờm tiêu, nhhơ\t klăp klê ngan gùt nam sùm, ngan là cồng nha tơnhàu ờ huan geh uă, mơya gơ niam là ờ gơtìp chơ\t. Bè hơ\, pal sơngka sền gàr bè lơi, hơ\ là dùl jơnau kal ke ngan”.

Kàl mìu là tu\ kuơ màng tàm broă sền gàr suơn tiêu, dong kờl suơn tiêu hòn gơs niam mờ geh cồng nha tơnhào uă, geh sùm bơta ring niam bơh suơn tiêu dê. Mơya, làng bol pal geh broă lơh kờ` tiêu ờ gơbàn chơ\t tài gơbam dà.

Thạc sĩ Mai Minh Tuấn, atbồ jơdu\ lơh broă, anih bơto pơlam broă lơh sa suơn sre càr Gia Lai geh jơnau bơto pơlam:

- Ơ Thạc sĩ Mai Minh Tuấn, sền gàr suơn tiêu tàm kàl mìu geh kuơ màng bè lơi?

Thạc sĩ Mai Minh Tuấn: Gơwèt mờ jrang tiêu den geh ờ uă broă mờ he pal sền gròi tu\ kàl mìu tus. Lài ngan, jrang tiêu [uơn ngan gơbàn ờ niam mờ gơbam dà, den tàng suơn tiêu he pal sùm ba` lời gơbam dà.

Tài rơyas jrang tiêu den ờ gơdờp mờ gơbam dà tàm bơh 12 tus 24 jơ. Den tàng, broă lơh lài ngan là pal lơh bè lơi yuh tơl^k dà suơn tiêu tàm kàl mìu. Dơ\ 2, kàl mìu kung là kàl di gơlan gơbàn kòp chơ\t mhar, tài bơsềt Phitoptora lơh, mờ kung là tu\ gơbàn kòp bơh tu luh tai.

Bơh bồ kàl mìu den he pal geh ală broă lơh kờ` kơrian bơta kòp do, lài mờ tu\ bơyai lơh ală broă tuh phơng jrang tiêu in

- Ơi, mùl màl, broă kờ` phơng jrang tiêu tàm kàl mìu là bè lơi ơ ồng?

Thạc sĩ Mai Minh Tuấn: Gơwèt mờ jrang tiêu den broă kờ` phơng tàm 1 nam là di pơgăp 350 k^ phơng đạm, 150 k^ phơng lân mờ di pơgăp 250 k^ phơng kali, he gơtùi tam pà lơh 5 dơ\ kờ` sih.

Tơngai tơnơ\ mờ tu\ tơnhào mờ lài mờ tu\ lì bơkào den he pal sih jrang tiêu in jăt mờ khà đạm-lân-kali là 2-1-1. Bơh tu\ do tus bồ kàl mìu, tu\ jrang tiêu neh tơ\t plai, den he sih phơng jrang tiêu in jăt mờ khà đạm-lân-kali là 2,5-1-2 ha là 3-1-2. bơdìh hơ\ tai, kờ` tơnguh bơta pràn sơndră mờ kòp jrang tiêu in, kung bè tơmù ală bơta gơbàn gơjrùh plai den he gơtùi ngui tai ală bơta phơng sinh học geh ală axít amin.

Tài ală axit amin geh tơnguh bơta pràn sơndră mờ kòp jrang tiêu in niam rơlao mờ kung là broă kơrian gơjrùh plai. Gơjrùh plai tài ờ tơl phơng den broă he bơtơl ală bơta phơng sinh học là ală bơta phơng dà [ồm bơh nha di tu\ jrang tiêu in niam rơlao.

- Làng bol sền gròi ngan tus mờ ală broă sơndră mờ kòp, tàm hơ\ geh sền ngăc ngan là 2 bơta kòp chơ\t mhar mờ tuh luh. Geh ală broă lơh lơi kờ` sơndră mờ ală bơta kòp do geh cồng nha ơ ồng?

Thạc sĩ Mai Minh Tuấn: Kòp chơ\t mhar kung bè kòp tài tu luh den gơbàn uă ngan tàm kàl mìu. Den tàng bơh tàm tơngai bồ kàl mìu, he gơtùi ngui ală broă lơh sinh học ha là hoá học.

Gơwèt mờ broă lơh hoá học den he pal ngui ală bơta sơnơm [ồm sơndră ală kòp chơ\t mhar bè Ridomin Gâu ha là Mêtaxin ha là Ali-es. Mờ tu luh den he gơtùi ngui ală bơta sơnơm Mac-xan ha là Tẹc-Bi-gô ha là Mo-cáp.

Bè jo\ jòng den he pal ngui ală broă lơh sinh học. Bè tơnguh broă ngui phơng vi sinh, hơ\ sồng ală bơta men kung bè ală bơta bơsềt Chicoderma. Tài ală bơsềt Chicoderma kung geh gơdờp tàm broă sò tơm ală bơsềt Phitoptora, bơsềt Phusarium mờ kung geh pràn sò tơm tu luh sơl.

 Bơdìh hơ\ tai, kờ` tơnguh bơta pràn sơndră mờ kòp jrang tiêu in, he pal sih ală bơta phơng geh khà canxi mờ khà silic uă. Tài xcanxi geh lơh tơnguh ală vách tế bào, lơh ală vách tế bào lơ-u\t rơlao, tơmù broă gơbàn bơh kòp lơh aniai rơlao.

- Ơi, dan ưnnngài thạc sĩ uă ngan!

Cau cih mờ yal tơng^t- Lơ Mu K’Yến mờ Ndong Brawl