VOV4.K’ho -  Mờ broa\ lơh ngan sơng ka sền gàr tàm broa\ lơh sa, broa\ ngui phơng tuh nàng geh tuh tus ala\ bơta chi tam slơ geh ua\ ngan làng bol cau lơh broa\ sa ngui. Bulah bè hơ\, ờ go\ di cau  lơi kung rwah di bơta phơng di pal  tơl mờ tơngai chi tam dờng  mờ dờng pràn tus mờ chi tam. Rwah phơng tuh ờ di pal mờ chi tam hala tơngai dờng bơh chi tam ờ mìng geh lơh aniai hoàc hươr tus lơh sa mờ gam aniai tus tơngai dờng chi tam mờ gam lơh ờ niam tus mờ tàm ù. Tàm jơnau  do, Phó giáo sư-Tiến sĩ Trình Công Tư gơnoar jat jơng atbồ Anih tờm sền sơnơng ù, phơng tuh mờ tiah kis Tây Nguyên geh yal tus làng bol mờ gơp bơyô bè ala\ bơta phơng mìng gơ lơm is geh ngui tàm drà ka\ bro kung bè gơ dờp bơh tơl bơta phơng tus mờ chi tam.

Tàm broa\ lơh sa suơn sre, phơng tuh geh sền  la phan sa bơh chi tam dê, ờ tơl phơng den tờm chi ờ gơtùi dờng pràn mờ ai cồng nha jơnhua, tus sa\ tus gàr. Phơng tuh geh bơnga\ kuơ màng ngan tàm broa\ sơng ka sền gàr, tơnhàu geh ua\ chi tam, sền gàr chi tam mờ tơngguh lơh nđiơm gơs ù dê. Bal mờ ala\ phơng hữu cơ, phơng xanh den tu\ do phơng hoá học geh ngui ua\ ngan.

Phơng hoá học, gam sơnđan la phơng khoáng hala phơng vô cơ, la ala\ bơta phan geh gơ ơm tàm hoá học geh dùl hala ua\ ngan bơta pràn ròng chi, geh lơh bơh công nghệ. Ala\ bơta phơng hoá học sùm mờng ngui la phơng đàm, lân, kali, phơng bal, phơng trung lượng, phơng vi lượng mờ ala\ bơta phơng bồm đang nha.

Phơng đàm  la sơnđan bal bơh ala\ phơng phơng mìng dùl lơm geh ai geh đàm (Nitơ) chi tam in, geh gơ dờp niam tus mờ broa\ gơ dờng ntê, nha bơh chi tam. Phó giáo sư-tiến sĩ Trình Công Tư, ai git:“Phơng đàm mờng ngui ua\ ngan tàm drà ka\ bro tu\ do  geh 2 bơta la đàm urê mờ đàm Sunfar Amon. Jơh 2 bơta phơng do drờm ai geh đàm tus mờ chi tam, dong chi tam dờng ntê mờ nha. Đàm urê la đàm trung tính, ờ  sràt mờ ờ kiềm den tàng gơtùi ngui jơh ala\ bơta ù. Mờ đàm Sunfat hala gam sơnđan la S.A, la dùl bơta phơng sràt den tàng làng bol pal nền nòn ngui dùl khà di pal nàng ba` lơh gơbàn sràt ù. Mơya kung tuh đàm Sunfat do geh kuơ ngan  la bal mờ bơta geh đàm gam geh ai lưu huỳnh chi tam in tai”.

Bơta phơng dơ\ 2 la mờng ngui ngan la phơng lân. Phơng lân geh dong chi tam cat pràn rơyas. Tu\ ờ tơl lân geh lơh rơyas ờ pràn, nha lơhơ mờ geh gơ tam gơl gơs pơrhê, lơh aniai tus broa\ lì bơkàu, tơt plai bơh chi tam. Mờ ala\ chi tam tàm tơngai tơt plai, tu\ ờ tơl lân plai sùm gơ bàn lơ ut, ờ sa\ bươn ờ diơng. Phơng lân geh 2 bơta la phơng lân geh is bè Apatit, Phốtphorit mờ phơng lân geh lơh is bè Super lân, lân buh lề. Khà phơng lân tàm phơng geh kờp du\ tàm bơta P2O5.“Phơng lân tu\ do sùm geh ngui 3 bơta tờm ngan, lài jơh la phơng lân buh lề, bơh ala\ hìu may lơh bè Văn Điển hala Ninh Bình lơh gơs. Do la bơta phơng geh lơh bơh buh mờ bơta ồs pràn ngan, bal mờ lân gam geh ala\ bơta Canxi, Magie, Silic,… geh ai  chi in. Phơng do ờ sràt, gơ kờ` ngan mờ ala\ ù dor kơh. Phơng lân Super, geh lơh bơh axit, tàm phơng gam geh ờ ua\ axit khat ơboh,  axit jơng kah, di gơlan lơh sràt ù den tàng  ờ gơ kờ` ngan mờ ala\ bơta ù sràt, mờ gơ kờ` mờ ala\ bơta ù ndai.

Bal mờ hơ\ gam geh bơta phơng DAP, Di-a-môn Photphat geh khà lân ua\ ngan, tus 46% lân mìng gơ lơm ai geh chi tam in, bal mờ hơ\ gam geh 18% đàm tai, làng bol gơtùi ngui phơng do”.

Bơta phơng dơ\ 3 la kờ` ngan mờ bơta dờng mờ  pràn bơh chi tam, ngan la tơngai ròng plai, mòn gơs gar, hơ\ la phơng kali. Khà phơng kali tàm phơng geh kờp tàm khà K2O.“Mờ phơng kali geh  2 bơta mờng ngui ngan la Kali Clorua mờ kali Sulfat. Kali Clorua geh khà Kali tus di 60%, ai Kali Sulfat  den tus 50%. Tu\ do tàm drà ka\ bro den Kali Sulfat kung êt geh gui ngan mờ ua\ ngan làng bol ngui Kali Clorua. Kali dong ala\ bơta  sa\  gàr, dong  gàr kơljap, dờng plai. Bulah bè hơ\,  tus mờ ờ ua\ chi tam den tuh Kali Clorua den ờ gơkờ`, bè sầu riêng, tuh phơng do sầu riêng in,  pal bol he pal  sền nền”.

  Bal mờ bơta đa lượng pa geh đơs, ala\ bơta trung lượng mờ vi lượng  slơ ngai slơ geh ai ngui. Tàm hơ\,  mpồl trung lượng la ala\ bơta ròng chi kờ` ngan geh chi tam gơ sa jồp bơh nđờ jơt tus nđờ rhiang kilogram tàm pah lồ ù. Mpồl vi lượng la ala\ phan ròng chi kờ` ngan  geh chi sa jồp mờ khà êt.“Bal mờ ờ ua\ bơta  chi kờ` ua\, bè đàm, lân, kali, gam geh ờ ua\ bơta chi kờ` di mơ, bè Canxi, Magiê, lưu huỳnh, Silic. Geh ờ ua\ bơta kờ` ngan chi in mờ khà êt bè: đồng, kẽm, Molidem, Bo…Bulah bè hơ\,  bulah kờ` ua\ hala ê\t den jơh ala\ drờm kờ` ngan tus mờ chi tam mờ ờ gơtùi tam gơl bal”.

Tàm bơta mùl màl,  chi tam kờ` ua\ phan phơng krơi is nàng dờng mờ  pràn dờng tàm tu\ tơngai krơi is. Den tàng,  cau lơh sa gơtùi ngui phơng mìng gơ lơm geh bơrlu\ bal nàng tuh chi tam in. Broa\ lơh do geh pơ gồp tơmù khà pria\, lơh pơnring khà phơng chi tam kờ` mờ bơta kờ` bơh tơl chi tam, ù tiah. Bulah bè hơ\,  di lah cau lơh broa\ sa ờ hềt git geh bơta klài phơng bal di pal mờ ala\ bơta gơlik geh den tu\ bươn ngan gơbàn tàm bơta klài, lơh  phơng gơbàn gơ klac lơh chi ờ gơtùi sa phơng hala lơh phơng gơ par dô mhar rlau,  lơh roh gời phơng. Nàng kơryan bơta do,  tu\ klài bal phơng, phó giáo sư-tiến sĩ Trình Công Tư tơng kah mờ làng bol, bè tơnơ\ do:“Tơng kah bơh sơnrờp la làng bol pal kah tus broa\ klài jat pơlam, hơ\ la phơng lơi gơtùi klài bal, ờ go\ di he klài jat bơta kờ`. Geh ala\ bơta  kờ` he klài bal geh lơh gơbàn ờ niam, lơh gơ klac phơng, mờ khà niam phơng dê geh gơmù. Bè klài đàm  bal mờ lân, den geh lơh gơlik dà, bô, roh đàm…den tàng làng bol pal lơh jat  pơlam”.

Dơ\ 2, kờ` pal klài jat dùl khà geh ai go\ ngan. Bè kờ` nđờ kg phơng NPK den he pal ngui nđờ urê, nđờ DAP hala nđờ KCl, …nàng lơh geh bè bơta kơp kờ` tu\ git kờp du\.

Kơp kờ` làng bol mờ gơp bơyô lơh sa geh ua\ cồng nha.

                                                          Cau mblàng K’ Brọp.