VOV4.K’ho - Ală nam pa do, tiêu geh sền là tờm chi tam cèng wơl cồng nha lơh sa uă tàm càr Dak Lak. Kuơ màng, tờm tiêu geh sền là 1 tàm ală chi tam tờm ngan dong uă hìu nhă, tàm hơ\ geh uă hìu nhă làng bol kòn cau tiah do brồ guh lik klàs rơbah:

Hìu nhă ồng Y Toan Mlô, ơm tàm ntum Ea Hu, kơnhoàl Cư Kuin, ală nam rềp ndo neh ờ gam tai pal kơlôi rơcang piang sàu àu soh, rài kis hìu nhă ồng dê neh ngan ngồn tam gơl bơh tu\ ồng git tam tờm tiêu. Hìu ơm ơnàng rlau 150 thơk kơre gơtùi lơh geh kung kơnòm priă ồng prap tềm pềr bơh broă  tac tiêu pah nam. Là kòn cau Rơđê, mơya kơnờm tryang trỳông lơh sa, bơsram bơta chài lơh broă mờ ồng neh mhar mut ngui bơta chài tam tiêu tàm ală `jrong tờm chi gam kis, den tàng cồng nha tơnhàu, bơta niam suơn tiêu hìu nhă ồng dê lơh geh uă ngan. Nam 2014, suơn tiêu geh 1 rbô nơm `jrong ồng tơnhàu geh 4 tần gar tiêu. Mờ cồng nha tơnhàu do, suơn tiêu hìu nhă ồng dê neh sơr lèt rlau uă suơn tiêu ală hìu nhă ndai tàm tiah do. Ồng Y Toan Mlô pà git: “ Nam 2000 hìu nhă a` tam 200 `jrong tiêu tài ờ geh priă bơcri, tơnơ\ hơ\ tam hời rơhời pah nam bơh 200 tus 300 `jrong tiêu tai. Bơh tam tiêu tus tu\ do den priă jền lơh geh hìu nhă dê kung uă đau, kung blơi geh phan bơna ngui tàm hìu nhă, rài kis tơl ngui tơl sa đau, oh kòn geh bơsram tus gùng tus dà. Pơn drờm mờ lài do den tu\ do pal đơs là rài kis wil tơl ngan.”

Ai gơ wèt mờ hìu nhă mò H’ Nhơn Niê, ơm tàm [òn Ea Kmat, ntum Hoà Đông, kơnhoàl Krông Pach, tờm tiêu ngan ngồn gơs là tờm chi tơn jơh rơbah. Nam 2001, kơnờm priă dong kờl ai càn bơh ală kơnă mpồl lơh broă dê, mò neh khin cha tam 200 `jrong tiêu nàng bơtàu tơnguh lơh sa hìu nhă. Sơr lèt gan ală nam sơn rờp kal ke, tus tu\ do, hìu nhă mò ờ mìng jơh rơbah mờ gam rề ơnàng tam tai 500 `jrong tiêu tàm tơngai tơnhàu mờ 400 `jrong tiêu neh 2 sơnam. Bal mờ hơ\, mò gam geh priă nàng bơcri ròng tai sur, kơn rồ… Priă lơh geh pah nam mờr 300 tơlak. Mò đơs: “ Broă tam tiêu den lài do he ờ git, tu\ do git đòm ală oh mi cau yoan mờ kung geh dà lơgar dong kờl ai càn priă nàng bơtàu tơnguh lơh sa, kơ\ kơljap rài kis. Geh priă bơcri den he tam tiêu ngui `jrong sơmang, geh tai priă nàng ròng sur, ròng kơn rồ mờ blơi `jrong sơmang nàng tam tiêu.”

Hìu nhă ồng Y Toan mờ mò H’ Nhơn mìng là 2 tàm khà uă ngan hìu nhă làng bol kòn cau tàm càr Dak Lak geh rài kis tơl niam bơh tờm tiêu. Tus kơnhoàl Cư Kuin, Ea Hleo, Krông Năng, ală tiah tam uă tiêu bơh càr Dak Lak dê, kềng 2 gah gùng lòt ală [òn, ală ntum, geh ngai sơlơ uă hìu pa lơh dờng, niam ngan, ơm rềp ală hìu jòng bơhìan yau bơrlu\ tàm ală suơn tiêu gơs tơlir. Ồng Nguyễn Văn Khôi, kuang atbồ cơldu\ lơh broă sa kơnhoàl Cư Kuin pà git, mờ ală bơta [uơn [uài tàm broă bơtàu tơnguh tờm tiêu, den tàng tàm kơnhoàl ndrờm bè hìu lơi kung tam tiêu, hìu lơi dùl êt den tam 2, 3 rhiang `jrong, hìu lơi uă den gơguh tus git nđờ rbô `jrong. Uă cau lơh broă sa, ngan là làng bol kòn cau Rơđê neh lơh pas bơh tờm tiêu. {òn lơgar bơh tu\ do kung bơtàu tơnguh rlau kơnờm tờm tiêu. Ồng pà git: “ Tơngai lài, tờm tiêu uă ngan là cau yoan tam uă, pơgap 10 nam do, den làng bol kòn cau kung neh git tam tiêu, tam dùl êt rlau, mơya geh ală hìu nhă làng bol kòn cau tam uă tus 2 rbô `jrong tiêu, cau dùl êt den kung tam 2, 3 rhiang `jrong, neh pơgồp bơnah tơn jơh jơ gloh tơmù rơbah tiah làng bol kòn cau.”

Tàm rơndap tap sèng chi tam bơh gah lơh sa suơn sre càr Dak Lak dê, tờm tiêu geh sền là dùl tàm ală chi tam dong làng bol tơn jơh jơ gloh tơmù rơbah. Mờ ală broă lơh ngan bơh să tờm mờ bơta dong kờl chài lơh sa suơn sre bơh ală kơnă mpồl lơh broă, uă làng bol kòn cau neh brồ guh is lik klàs rơbah, brồ guh lơh pas hìu nhă mờ mpồl bơtiàn in.

Tơnhàu pic,  prap gàr tiêu tơnơ\ pic plai la ala\ broa\ pal lơh mờ làng bol gam mut lơh bơh jo\ do. Bulah bè hơ\,  nàng kơryan ngan ala\ bơta gơbàn ờ niam bơh broa\ pic plai gơlam tus khà niam bơh suơn chi, kung bè tơmù hoàc hươr  tơnơ\ pic plai mờ bơceh lơh bơh sơnrờp den geh lơh làng bol pal jat ờ ua\ broa\ pơlam lơh. Nàng geh tai git wa\ bè broa\ pic tiêu, prap tiêu,  ngai do tiến sĩ Trương Hồng kuang jat jơng atbồ Gah lơh broa\ jak chài ma\y mok lơh broa\ sa suơn sre, chi brê Tây Nguyên geh pơlam bơta pơlam pic, prap gàr tiêu tơnơ\ pìc plai.

            -Ơ ồng,  broa\ pic tiêu ờ di pơlam geh gơ lơh aniai mbè lơi tus cồng nha geh mờ khà niam bơh suơn tiêu?

            Tiến sĩ Trương Hồng:  Dilah bol he pic  ờ di pơlam geh lơh tờm tiêu gơbàn aniai, la lơh pa\ ntê, gơ jrùh nha, tiêu geh gơbàn ờ pràn, den tàng geh lơh gơbàn aniai tus broa\  lì bơkàu tơt plai tơnơ\ do. Bal mờ hơ\,  pic tiêu gờ` ir, gar tiêu ờ hềt sa\ kra\, hơ\ la tiêu ờ hềt geh dum tiêu dê, den geh gơbàn aniai ngan tus cồng nha geh mờ tơnhàu geh, nền nòn la tơmù cồng nha, ai khà niam den geh gơmù bơta hòi,  khà dà tàm plai gơmù.

            -Bè hơ\,  tàm tu\ pic plai, kờ` suơn tiêu geh cồng nha niam tơnơ\ do, den tàm broa\ lơh pic plai den bol he pal rcang broa\ lơh lơi mờ pal tơng kah broa\ lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Rcang tus broa\ pic plai niam, den suơn chi bol he dê geh ờ gơbàn aniai tus pràn, den tàng ờ gơbàn aniai tus bơta lì bơkàu, tơt plai tus kàl tơnơ\. Den tàng,  bol he pal kah la bè ờs  làng bol tu\ do tam tiêu tơnhàu mờ jrong kis  jơnhua ngan den tàng bol he pal rcang pic tiêu pal geh phan  pic la ntùng hàu. Tu\ bol he ngui ntùng den pal kah la he pal ơn tềng lơi nàng ba` gơbàn aniai tus mờ tiêu, ba` bơtàu ntùng bu ba mờ ngan la pal bơtàu  ntùng tềng ntê  gơs, ntê niam geh lơh aniai tus ntê mờ gơ jrùh nha. Dơ\ 2 la làng bol kờ` pal git di tu\ mờ tiêu neh  dờng kra\ gal. Hơ\ la tu\ bol he geh tơr ia\ gar tiêu den gar tàm dơlam neh kra\ la di, ai dilah gơ gam lơ bơn den bol he ba` hềt pic. Mờ tu\ pic gơ jat  bal mờ geh gùng he dê geh rwah tu\ tơngai pic tiêu di pal. Dilah bol he bơceh lơh tiêu jù den bol he pal lời tieê neh dum tềng tờm, mờ bè hơ\ bol he bơsong kơmhò bươn  rlau. Ai dilah pic tiêu gam lir den bol he pal tram tàm dà hơ\ sồng gơ tùi klò kơmhò. Tu\ pic  tiêu, làng bol pal kah ba` du\ tềng sơnyùr tiêu. Tu\ dui\ bè hơ\ geh lơh gơ pa\ ntê mờ pa\ ntê geh lơh aniai tus broa\ lì bơkàu, tơt plai tus kàl tơnơ\  mờ gpơ jrùh ua\ nha geh lơh tiêu ờ sô den tàng tu\ pic plai  bol he pal ngui 2 bồ nao tê koh tơl sơnyùr. Bal mờ hơ\,  tơnơ\ jơh pic plai bol he pal lơh kloh suơn tiêu, koh sang ala\ ntê ờ niam,  ntê kòp nàng lơh tiêu gơ mìng ròng ala\ ntê gam wơl, bè hơ\ gơ geh lì bơkàu, tơt plai niam geh tơnhàu ua\ tàm kàl tơnơ\.

            -Tơnơ\ jơh pic tiêu, bol he geh bơceh lơh bơh sơnrờp mờ prap mbè lơi nàng kơryan ngan ala\ gơbàn aniai tus niam bơh gar tiêu?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Bơceh lơh bơh sơnrờp tàm do la bol he jơh ìs den he lơh tì kơmhò, ai gar hala bol he cah gar hơ\ sồng bol he is gơ jat tàm bơta geh bơh hìu nha\. Tu\ ìs bol he pal kah la is tàm blàng sơmang hala tàm bàk, bol he ba` ìs tềng ù tài ìs tềng ù geh lơh aniai tus khà niam tiêu dê. Tu\ ìs ba` ai iar, sur mut tàm blàng ìs. Tu\ bơceh lơh  gơs den bol he  jơh is,  bol he  ìs gam ìo bơh 12 tus 12,5 độ C bol he geh sền gàr. Dilah gơbàn ìo ua\ den buơn ngan gơbàn but bơsềt mờ bơta ìo êt den tiêu geh ra` ir mờ geh tơmù cồng nha geh den tàng niam ngan rlau jơh la  bơta ìo bơh 12-12,5 độ C la di. Làng bol pal kah, bol he pal ơn tiêu tàm ala\ bào kloh, ba` ơn tàm ala\ bào bol he  geh ơn phơng lài do hala ala\ phan  bô bơ\, gơ geh lơh aniai tus bơkah tiêu dê tu\  he tac tàm drà ka\ bro. Tu\ prap tiêu tàm đam den đam pal geh ha pah mờ niam ngan rlau jơh la phan sap tàm tiah nàng kơryan bơh bào  tiêu mờ bơr nàng đam pleh lơh tiêu gơ jồm ìo geh lơh aniai tus khà niam tơnơ\ do.

            -Ưn ngài ồng ua\  ngan!

            Làng… pa iat tiến sĩ Trương Hồng geh pơlam bè bơta chài pic tiêu, prap gàr tiêu tơnơ\ jơh pic. Kơp kờ` mờ  ala\ tơng kah do geh dong làng bol  pic tiêu,  prap gàr tiêu niam rlau jơh, cèng wơl cồng nha lơh sa jơnhua rlau tàm tơngai tus.