VOV4.K’ho -  Tu\ do gam la tơngai dờng pràn ngan bơh kơphe, tờm dờng mhar bè tờm mờ ntê mờ  dờng plai nhar tai. Tu\ tơngai do,  kung gơlik geh bơta gơ jrùh plai bơnung tàm ờ ua\ suơn kơphe geh lơh làng bol cau tam ờ suk ngan tài gơ geh gơ lơh aniai dờng ngan tus cồng nha tơnhàu geh mờ plai geh bơh kơphe ala\ tơngai tơnơ\. Tàm jơnau ngai do, tiến sĩ lơh broa\ sa Tôn Nữ Tuấn Nam la kuang atbồ cơldu\ khoa học, Gah lơh broa\ bơta jak chài chài rgơi lơh broa\ sa suơn sre chi brê Tây Nguyên geh pơlam broa\ đal git ờ ua\ bơta bơh tài gơlam gơ jrùh plai bơnung mờ ala\ broa\ lơh sơndra\ bơta gơbàn do:

Bè ờs tàm nhai mìu, kơphe geh tơl dà  mìu geh lơh chul chồl dờng tờm dờng plai pràn ngan mơ kung geh chul chồl broa\ lơh dờng is bơh  tờm kơphe. Tàm hơ\ geh dùl bơta mờ cau tam kơphe ờ tu\ lơi kơp kờ` sùm jak ngan gơlik geh, hơ\ la bơta gơ jrùh plai bơnung, plai gam  kơnròm ua\ ngan. Jat tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, dùl tàm bơta lơh gơbàn gơ jrùh plau bơnung, hơ\ la:

Plai bơnung bơh kơphe gơ jrùh tàm bồ nhai mìu, di gơlan geh bơh ua\ bơta ngan. Dùl bơta tai la  jat cơ học, hơ\ la bơh tu\ plai dờng mhar, geh lơh gơ tam jơ lềt bal, ờ ua\ plai ndai gơbàn gơ tam jơ lơn geh lơh gơ jrùh te\. Den  bơta gơ jrùh do la ờ ua\ mờ ờ kàr lơi. Bol he ba` gơ lơh gơ jal ir.

Dùl bơta ndai la bơh kơphe ờ tơl phơng. Bơh tềng broa\ tac kơphe ờ hềt di pal, trồ prang jo\ jòng,  pria\ phơng, sơnơm tu gơ guh kas geh lơh làng bol dil ngan tàm broa\ sơng ka, sền gàr, geh tu\ ờ tuh phơng tus mờ kơphe. Bal mờ hơ\,  broa\ ờ hềt sền ngan bơta klài bal phơng dùl lơm  bal kờ` tuh tus kơphe in hala geh ngui phơng klài bal NPK ờ hềt di pal,  phan jơng kah, phan ờ tơl lơh tờm kơphe ờ tơl pràn ròng plai, gơlam tus bơta  gơ jrùh plai dùl ròt:

Tàm nam do,  broa\ gơ jrùh plai bơnung do digơlan la bơh bol he tuh phơng ờ dipal mo. Ờ ua\ suơn kơphe digơlan bơh broa\ tuh phơng ờ dipal, mờ broa\  tuh phơng ờ di pal do ờ di tu\ do gơbàn mờ bơh dùl tu\ tuh phơng bơh nam lài. Tus tu\ do gơ ờ tơl dùl bơta lơi hơ\ kơnjơ\ ngan, gơ kung lơh gơ jrùh plai.

Kờ` geh gàr niam bơta ba` gơ jrùh plai bơnung bơh ờ tơl phơng, làng bol pal bơsir tuh phơng chi in di pal mờ di thàn. Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, tơng kah:

Làng bol he pal kah tuh phơng di pal, di tu\ mo, ala\ tiah lơi tơngai ir ờ gơtùi tuh phơng den bol he pal tuh phơng mờ tuh dà kơphe in. Bol he pal lơh ngan rlau tai tam pơndrờm phơng Đàm-Lân-Kali,  ba` tuh ua\ ir phơng đàm. Mờ ala\ suơn kơphe mờ jo\ do ờ tuh bơsir phơng vi lượng di pal mo den làng bol kung geh ngui ala\ bơta phơng tuh đang nha geh bơta trung vi lượng bồm đang tờm den gơ geh lơh kơphe mhar gơs rlau. Dilah ờ tơl trung, vi lượng mờ bơh gơbàn aniai bơh broa\ tuh phơng mìng is  dùl bơta phơng bơh nam lài mờ ờ geh  tuh tai phơng den tàm tu\ do, bol he bồm phơng tàm nha geh trung, vi lượng đang tờm kung geh lơh kơryan geh bơta gơ jrùh plai bơnung. Bol he kung geh rơndap di pal wơl broa\ tuh phơng bơh bol he dê jat pơlam den bol he geh tuh tơl, dipal.

Gơbàn dơ\ pe lơh gơ jrùh plai bơnung la bơh tu, kòp lơh aniai, bơsềt kis bal tềng boai plai. Đar bơkàu jơng kah  gơ dir wơl tềng ntê gơ tìp dà tu\ trồ mang lơh sù ìo lơh geh bơta buơn boài ngan tus mờ bơsềt gơ kis mờ dờng pràn. Tơngai gơ drơm kòp jo\ jòng tus gùl nhai mìu, ngan la tàm dơ\ mìu nhàc, tu\ sù ìo ua\ ngan, den gơ geh gơbàn ua\ mờ lơh gơ bàn gơ jrùh plai bơnung:

Tu kòp lơh aniai tờm chi den  di gơlan  geh bơta tu mờ bol he geh dờp go\ git ngan la sras nsồp lơh aniai plai kơphe. Mờ kòp gơlơh aniai geh lơh gơ jrùh plai bơnung tàm nhai do la kòp ồm boai plai bơh bơsềt Colectotricum mờ kòp bùi bơsềt pơrhê lơh aniai ntê, gơ ờ mìng lơh ồm boai plai, mờ gơ lơh ala\ bơta ròng plai ờ tus tàm plai, mờ bè hơ\ kung lơh plai gơ jrùh.

Gơjat tàm tơl bơta bơh tu sa aniai mờ khà gơbàn lơh aniai mờ bol he kung geh  broa\ rcang sơndra\ di pal mờ cèng geh wơl cồng nha jơnhua:

Tus mờ sras nsồp, bol he pal bồm sơnơm sras nsồp. Bồm di sơnơm, di broa\ bồm, hơ\ la bồm nền nòn tàm ala\ ngkur plai gơbàn sras snồp mờ ala\ tềng tờm hơ\ chi gơbàn sras nsồp. Pal lơh ngan bồm ua\ tàm ala\ tờm kơphe gơbàn sras nsồp gơbàn ua\, bồm nền nòn ngan. Bồm 2 dơ\,  dơ\ 1 tus mờ dơ\ 2 la bơh 7 tus 10 ngai. Bol he gơtùi ngui jơh ala\ bơta sơnơm tu lơh aniai gơsơt sras nsồp gam geh tac tàm drà ka\ bro nàng bồm, gơya broa\ lơh bồm pal di den hơ\ sồng  geh lơh kơryan geh sras nsồp lơh aniai plai.

Mờ kòp gơbut bơsềt bùi, tài bơh  bơta lơh aniai geh gơbàn  lài yài mờ ua\ làng bol cau tam kơphe ờ  sền, tus tu\ sền git den suơn kơphe neh gơbàn aniai ua\ gơ bloh. Den tàng, làng bol kờ` pal sền gròi nền nòn ngan suơn kơphe kờ` git gờ` mờ rcang sơndra\ mo tơn:

Mờ ala\ suơn kơphe gam gơbàn bùi bơsềt, mờ di gơlan gơ ờ hềt geh lơh gơ jrùh plai bơnung tu\ do,  mơya ngan la gơ geh lơh gơ jrùh plai bơnung, tài phơng dilah he geh tuh tàm hơ\, kung ờ geh pơdiang tus plai di pal mờ gơbàn gơ kòl. Den he pal bồm  ala\ bơta sơnơm gốc đồng kờ` jơh bùi bơsềt kòp. Ala\ bơta sơnơm gốc đồng, geh: Bordeaux, hơ\ la tàm sơnơm do geh Sulfat đồng bal mờ vôi, làng bol kung gơtùi ngui geh, mơya pal klài di pal, klài ờ di la gơ bàn rơ ồ nha kơphe. Dơ\ 2 la làng bol gơtùi ngui Champion DP, la dùl bơta sơnơm gốc đồng niam kờ` kơryan gơ jrùh plai bơnung. Hơ\ sồng gơtùi bồm sơnơm đồng đỏ, la: Norsize, COC 85,… đơs bal la ala\ bơta sơnơm gốc đồng gơtùi nàng sơm kòp bùi bơsềt.

Ngui ala\ bơta sơnơm hoá học bồm  kơphe in, kờ` pal lơh jat di khà ngui mờ tu\ tơngai bồm bơh ala\ dơ\, kờ` gàr niam cồng nha geh ngui sơnơm,  kơryan ngan aniai tus mờ suơn chi mờ hoàc hươr bè lơh sa:

Mờ kòp ồm boai plai den ala\ bơta sơnơm bồm bơsềt kòp Colectotricum,  lơh kòp ồm tờm,  ồm boai plai den bol he gơtùi bồm ala\ bơta sơnơm: Revus Opti, Antracol, Carbenzim…ala\ bơta sơnơm do gơ gờti kơryan ồm boai plai.

Bơta kuơ màng ngan rlau jơh la tàm tu\ geh dờp git, mờ rcang sơndra\ bơta gơbàn gơ jrùh plai bơnung, ngan la broa\ làng bol cau lơh sa kờ` pal sền gròi nền nòn suơn kơphe he dê kờ` geh lơh di pal mo git bơta gơbàn gơ jrùh plai, git geh bơh tài kờ` geh broa\ lơh geh kơryan gơ jrùh pal di pal ngan:

Tu\ làng bol go\ plai gơ jrùh, bol he kung pal sền ngac tus broa\ sền git mo suơn chi bơh tu\ do, tus tu\ gơbàn gơ jrùh ua\ plai den geh la gơbàn aniai ua\, kờ` git la suơn chi bol he dê gơbàn bơh bơta lơi mờ bol he geh broa\ lơh rcang sơndra\ bè pa đơs kờ` kơryan geh bơta gơ jrùh plai.

                                                Cau mblàng K. Brọp.