VOV4.K’ho - Tu\ do, cau tam kơphe tàm ală càr Tây Nguyên gam tơr gùm pic kơphe kàl 2016 – 2017. Tơnơ\ tơngai do, làng bol geh lơh niam wơl suơn kơphe he dê nàng rơcang tus kàl tơnơ\. Mơya nam do, trồ tiah ờ niam bơh bồ kàl, trồ prang duh jo\ jòng, lồi kàl mìu sơr jo\ jòng neh lơh gơbàn kal ke làng bol in tu\ sơngka sền gàr kơphe. Den tàng broă sơngka sền gàr, sền gròi khà phơng, rơcang sơndră kòp tu sa aniai tờm kơphe in tàm tơngai do geh làng bol sền gròi uă ngan. Cau jak chài gah lơh sa suơn sre geh tơngkah ờ uă bơta tu\ sơngka sền gàr kơphe tơngai tơnơ\ mờ tu\ pic cèng wơl cồng nha mờ bơta niam jơnhua ngan rlau jơh:

Hìu nhă ồng Bùi Văn Tuấn, ơm tàm [òn 5, ntum Ea Hu, kơnhoàl Cư Kuin, càr Daklak geh rlau 2 lồ kơphe gam tàm tơngai tơnhàu. Bulah neh geh mờng chài tàm broă sơngka sền gàr kơphe, mơya ồng Tuấn pà git, pơgap 2 nam do, trồ tiah gơlik geh ni sơna, geh tu\ den mìu uă, geh tu\ den prang dờng soat dà. Bơta do neh lơh tam gơl ờ uă bơta tàm broă sơngka sền gàr kơphe hìu nhă ồng dê. Bulah neh lơh ngan, mơya tơngai pràn wơl tơnơ\ mờ tu\ pic tờm kơphe kàl lài in lơyaì rlau tài bơh mìu sơlơ\u kàl den tàng neh lơh aniai tus cồng nha tơnhàu, bơta niam kơphe kàl do dê. Ồng Tuấn đơs: “ Jat mờ nam lài den ờ gơtùi ndrờm. Dilah nam lài 1 lồ tơnhàu geh 3 tấn den nam do mìng geh rlau 2 tấn dùl êt, ờ gơtùi rlau mờ hơ\. Tài aniai bơh trồ tiah. Dơ\ lì bơkàu nam pa do di trồ mìu den go\ niam ngan mơya mìng tơr gùm tềng nha den tàng tơt plai ờ huan uă.”

Ờ mìng is hìu nhă ồng Tuấn, mờ uă hìu nhă tam kơphe ndai tàm Daklak kung gam ờ suk bè broă sơngka sền gàr tu\ trồ tiah ờ niam tu\ do. Cribơyai mờ tiến sĩ Trương Hồng, di Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên, ồng tơngkah làng bol tu\ gơbàn trồ tiah ờ niam bè tu\ do, làng bol pal sền tàm ală bơta gơlik geh suơn chi dê nàng geh broă ơn phơng gơ in dipal. Ồng pà git: “ Tơngai do bol he sơn đờm koh ntê dùl dơ\ tàm nhai 7 bloh, tu\ do khà ntê rơcang kàl tơnơ\ in kung neh cat. Bol he pal ơn phơng bơ tơl tai. Dilah suơn chi bol he dê tơnhàu geh uă, hòn gơs niam den bol he pal ơn phơng uă rlau nàng bơ tơl bơta pràn tờm chi in mờ gàr tơl bơta niam brê rơcang kàl tơnơ\ in, do là bơta kuơ màng ngan. Dơ\ 2, bol a` sồr làng bol là tơnơ\ mờ tu\ pic, bol he pal kleh ntê gờ` nàng phơng gơ in tơr gùm ròng ntê rơcang kàl tơnơ\ in, bè hơ\ den ntê rơcang kàl tơnơ\ in geh lì bơkàu mờ tơt plai niam rlau. Ai dilah bol he kleh ntê jơla tơnơ\ mờ tu\ pic, uă làng bol lời tus nhai 2, nhai 3 hơ\ sồng kleh den tờm chi gơbàn ờ pràn tài bơh phơng geh tơr gùm dùl bơnah ròng ală ntê neh pic mờ he pal kleh bơh gờ`, mờ bè hơ\ den khà phơng tam pà ờ uă. Bol a` sồr niam ngan rlau jơh là dùl poh tơnơ\ mờ tu\ pic làng bol pal kleh ntê nàng ntê in lì bơkàu tơt plai tàm kàl tơnơ\ geh niam rlau.”

Bal mờ broă kleh ntê lơh gơs mbur, làng bol pal pơgồp bal lòt sền suơn chi, tơngai do, ală bơta kòp gam wơl tàm nhai mìu bè kòp sec sa nha, kòp ro nha kung mpờl go\. Ờ uă bơta kòp pa kung [uơn ngan git go\. Ờ uă kòp tu sa aniai sùm gơbàn tàm tơngai do là kòp sec sa nha mờ kòp sras `sồp mờ ală bơta kòp bè rơyas tài bơh tu luh lơh gơbàn. Tu\ sền go\, bol he pal bơsong mơ lài mờ tu\ tờm chi lì bơkàu. Thạc sĩ Nguyễn Văn Nam, kuang bàng gah sền gàr phan tam, hìu bơsram dờng Tây Nguyên pơlam: “ Mờ broă tam phan tu\ do, bal mờ trồ tiah tam gơl, uă kòp tu sa aniai gơlik geh. Kờ` sền gròi kòp tu sa aniai tàm tơngai do, làng bol pal sang jơh ală bơta kòp gam wơl, kuơ màng tàm hơ\ là kòp sec sa nha den làng bol go\ kòp do gơlik geh tàm nhai mìu, gơ ya tus tơngai do, ờ uă bơta kòp kung gam tàm nha mờ kòp do ndrờm bè broă kơryan kòp bơh sơn rờp, dilah bol he sền gròi niam den tus kàl tơnơ\ ờ gơlik geh tai. Den tàng, tàm tơngai do, bơdìh mờ broă kleh ntê lơh gơs mbur den broă lơh hoá học là kuơ màng ngan. Tu\ do, geh uă bơta sơnơm hoá học nàng kơryan kòp tàm nha. Tu\ làng bol [ồm, làng bol pal [ồm àng drim halà mho mang nàng sơnơm geh kuơ.”

Dùl bơta kuơ màng tai tàm tơngai do là broă ơn phơng tờm chi in. Tài tơnơ\ dùl nam ròng plai, tờm kơphe neh prap tàm gar dùl khà phơng uă ngan, den tàng pic plai kung ndrờm mờ broă ai dùl khà dờng phan hữu cơ mờ phơng tàm tờm chi, lơh tờm chi ờ pràn. Den tàng, pal ơn phơng di tu\ nàng tờm chi gơs niam wơl, rơcang tus dơ\ lì bơkàu kàl tơnơ\. Gơtùi ơn phơng NPK pơgồp bal mờ ală bơta phơng hữu cơ vi sinh mờ [ồm tai ală bơta phơng ơn nha. Kỹ sư Trần Văn An, kuang bàng đah sền gàr phan tam càr Daklak tơngkah: “ Tơnơ\ mờ tu\ pic plai bol he neh ai tàm ù uă ngan bơta pràn, den tàng broă bol he lơh niam wơl suơn chi tơnơ\ mờ tu\ pic mờ broă ơn phơng NPK, bal mờ ơn phơng NPK bol he pal sơlơ ơn tai ală bơta trung vi lượng là kuơ màng ngan. Kuơ màng là ơn ală bơta phơng vi sinh tài tờm kơphe kờ` ngan geh lân mờ kali nàng gàr tơl bơta niam tàm ù, den tàng broă bol he ơn phơng hữu cơ vi sinh nàng geh ală trichordema mờ ală jơi phan kis geh kuơ, gơ lơh lề lân kơldang gơs lân [uơn lề, bal mờ hơ\ gơ gam sền gàr rơyas chi tam, dong chi tam jồp phơng niam rlau. Kuơ màng gơ dong gàr sùh ìo tàm nhai prang duh, bol he gơtùi tềm pềr dà [ồm mờ dong tờm chi rơcang sơndră bơta pàl nha.”

Bol a` pa yal làng bol mờ gơp bơyô in ală jơnau tơngkah bơh cau chài lơh sa suơn sre dê tàm broă sơngka sền gàr kơphe tơngai tơnơ\ mờ tu\ pic nàng cèng wơl cồng nha mờ bơta niam jơnhua ngan rlau jơh kàl tus do in. Kơp kờ` mờ ală mờng chài kung bè git wă jak chài do, geh dong làng bol mờ gơp bơyô geh tai ală kàl tơnhàu kơphe geh uă.

          Cau cih mờ yal tơnggit K’Duẩn