VOV4.K’ho- Tàm mpồl bơtiàn 54 jơi bơtiàn kòn cau oh mi Việt Nam, cau Mạ là jơi bơtiàn kòn cau ờ geh gal cau bal mờ pơgap rlau 40 rbô nă cau, ơm kis tàm 34 càr, ƀòn dờng tàm gùt lơgar mơya uă ngan ơm kis tàm càr Lâm Đồng mờ càr Dak Nông. Bơh git nđờ rài do, cau Mạ kis uă ngan bơh broă lơh mìr, den tàng làng bol kung gam prap gàr uă bơhiàn yau, pin dờn niam chài cèng bơta krơi is kòn cau khi dê.

Kung ndrờm bè ală jơi bơtiàn kòn cau ơm kis tàm tiah kơh bơnơm Tây Nguyên dờng ơning ơnàng, cau Mạ ơm kis tơrgùm jat tơl ƀòn sơl. Lài do, tơl ƀòn geh bơh 5 tus 10 nơm hìu rơng jòng, là anih ơm kis bơh hìu bơnhă dờng halà uă hìu bơnhă dềt geh bal bơta gơrềng pròc mhàm. Tơl hìu bơnhă ndrờm geh drong prap kòi mờ hìu ƀềp trŭ sa is. Bulah bè hơ̆, rài kis tŭ do neh geh uă tam gơl, ală hìu rơng jòng ờ gam uă tai mờ ala mờ hơ̆ là ală hìu rơng lơyah lời ai ală hìu bơnhă dềt in. Kung bè ală jơi bơtiàn kòn cau tàm Tây Nguyên, cau Mạ geh bơta niam chài krơi is, ai tơnggŏ lài ngan tàm ală blah phan soh ờs mờng geh tàñ mờ ồi kòn cau.

                             Cau Mạ gam geh dùl bơta niam chài mblàng mờ bơr là ală jơnau yal brê

Jat bơhiàn yau, ală oh ùr cau Mạ tŭ 9, 10 sơnam neh geh mò, mè bơtpo wơl bơta chài tàñ ồi kòn cau. Nàng tàñ gơs blah ồi kòn cau niam, cau Mạ pal lơh uă ngan bơnah broă, bơh tam tờm đềs, ruồi brài, trum dà, tàñ mờ bơrnơ̆. Mìng mờ dùl nơm bơrnơ̆ geh uă nrăng dơm mờ gle lơm, sền gơ lơh dềt mơya cau Mạ neh tàñ gơs ală blah ồi kòn cau mờ ală bơta chài bơka rùp niam ngan, dà trum blah ồi dê sền gơlơh niam mat ngan. Tàm blah ồi kòn cau, làng bol sùm rơ wah tàñ ală rùp tiơng pơn rơ làng bol kòn cau he dê bè chi che, sềm, phan brê, hìu rơng, tờm chi gơnơng... Tŭ do, bulah brài công nghiệp neh gơ gơs mờng quèng mơya làng bol kung gam gàr broă tam đềs, ruồi brài mờ tàñ rùp bơka ờs mờng bơh mò pàng dê lời wơl.

Bi Ka Thoa ơm tàm ƀòn Dà Nghịch, xã Lộc Châu, ƀòn dờng Bảo Lộc, càr Lâm Đồng pà git: “Guh tus ơdŭ 4 oh neh geh mè bơto wơl broă tàñ ồi kòn cau. Tŭ do ndrờm bè neh git tàñ tơn, ai ală bơta kal ke den pal bơsram tai bơh ală cau dờng sơnam, ală cau kra ƀòn. Tài bơh tàñ ồi kòn cau, broă lơh bơh jŏ den he ờ gơtùi sang tĕ, pal prap gàr broă lơh bơh mò pàng dê mờ gàr wơl bơta niam chài bơh bèp ồng dê”.

Bơta li la bè dà trum, li la bè rùp niam chài bơka tàm blah ồi neh mòn gơs bơta niam krơi is tàm phan soh kòn cau bơh cau Mạ dê. Hơ̆ kung là bơta niam krơi is bơh ồi kòn cau cau Mạ dê pơndrờm mờ ồi kòn cau bơh làng bol ală jơi bơtiàn kòn cau ndai tàm gùt lơgar.

               Phan soh mờ cing mồng cau Mạ tàm kơnhoàl Bảo Lâm, càr Lâm Đồng tus bal ràng tơlik tàm uă tiah

Cau Mạ bơh git nđờ rài do kis mờ broă lơh sa suơn sre, khi kơlôi sơnơng là tơnhàu kàl lơh sa geh halà ờ geh, jơgloh halà hờm ndrờm bơh yàng mờ bơh yàng jòi, yàng brê, yàng dà, yàng tơrlung dà lơh nền. Bơh bơta kơlôi sơnơng do, neh lơh gơs ală bơhiàn pin dờn, ală broă lơh yàng ưn ngài ală yàng lơh sa suơn sre. Ală broă lơh yàng lơh sa suơn sre ai tơnggŏ bơta ring niam đah kòn bơnus mờ ală yàng. Làng bol bơyai lơh ală broă lơh yàng kung nàng kờñ ưn ngài ală yàng, hòi dan yàng ai pà trồ tiah mìu niam nhàc niam, kàl lơh sa gơs tơlir, kòn bơnus geh pràn kơldang. Broă lơh yàng ưn ngài yàng jòi geh rơcang lơh jơh dùl nhai tơn, làng bol bơka tờm chi gơnơng, dùl nơm hìu mờ gle dềt mờ rơcang tơl phan pơdơng lơh yàng bal mờ ală phan kis pơdơng lơh yàng nàng ngui tàm broă lơh yàng in.

Ồng Nguyễn Đắc Lộc, cau kơlôi sơnơng niam chài jơi bơtiàn kòn cau tàm Lâm Đồng pà git: “Phan pơdơng lơh yàng geh be, iar, ơda mờ ală drap tơrnờm. Jat bơta kơlôi sơnơng bơh cau Mạ dê, be là bơta ai lơh pơn yơu brê in, ơda den ai lơh pơnyơu dà in mờ iar ai lơh pơnyơu rài kis pah ngai in, bè hơ̆ den tàng 3 phan pơdơng lơh yàng do ờ gơtùi ờ geh tàm broă lơh yàng”.

Mpồl bơtiàn cau Mạ geh bơta niam chài đơs crih bơh yau li la ngan geh uă jơnau yal yau mờ ală jơnau đơs pơnđik lơbơn niam hòi là đơs tam pơt. Phan teh gùng đơs pơnđik bơh jŏ là bòr cing lơngo geh 6 pang cing ờ geh cồng. Tŭ dròng geh sơnggơr mòn mờ kơltau rơpu dròng lài, gàr sap mờ jañ ndang tŭ mờr jơh. Ală bơta niam chài đơs crih tamya bơh ală phan teh gùng đơs pơnđik bè cing, sơnggơr, kơm buat... tàm hơ̆ niam chài dròng cing, jañ mồng geh gơtha kuơmàng ngan tàm rài kis nùs nhơm làng bol dê, jat bơta kơlôi sơnơng cau Mạ yau dê, ală bòr cing kung geh rài kis nùs nhơm bè kòn bơnus sơl geh tŭ chờ hờp, geh tŭ moat jrùm ndrờm bè kòn bơnus.

Kung bè uă jơi bơtiàn kòn cau ndai, tŭ do tài uă bơta, ờ uă niam chài bơh jŏ làng bol dê gơtìp roh huĭ. Lài do, làng bol pin dờn uă yàng den tàng sùm geh uă broă lơh yàng jat kàl lơh sa, lơh yàng rài kis kòn bơnus. Tŭ do, uă hìu bơnhă ờ gam pin dờn uă yàng tai den tàng uă broă lơh yàng, lơh chờ hời rơhời gơtìp roh huĭ.

Ală nam rềp ndo, geh bơta dong kờl bơh gah niam chài ală càr  geh uă cau Mạ ơm kis dê nhe sền gròi tàm broă prap gàr mờ tơnguh ală bơta kuơ niam chài bơh jŏ, ngan là ală broă lơh yàng mờ broă lơh ờs mờng bơh jŏ, uă bơhiàn chài rơgơi niam bơnĕ bơh làng bol dê neh geh sền gròi, prap gàr kơ̆ kơljap.

Cau mblàng K’Duẩn