Tờm tiêu neh mờ gam gơs là 1 tàm ală bơta chi tam cèng wơl cồng nha lơh sa uă tàm Tây Nguyên. Bă ù tam tiêu tàm Tây Nguyên ngai sơ lơ gơguh mhar tàm tơngai do. Mơya tu\ tam tiêu, làng bol pal kong mờ ală bơta kòp lơh aniai, lơh tiêu gơbàn chơt 1 ròt, lơh gơbàn hoàc huơr uă ngan mờ neh gơs là bơta ờ suk bal. Tàm Gia Lai, bơta tờm tiêu chơt 1 ròt neh lơh git nđờ rbô hìu nhă làng bol gơbàn dồs, git nđờ jơt rbô hìu nhă ndai ờ suk ơm tài ngòt suơn tiêu gơ tờp kòp.

Sùm tàm 5 nam do, hìu nhă mò Hoàng Thị Thủy ơm tàm bòn Tân Lạc ntum Bình Gíao, kơnhòal Chư\ Prông, càr Gia Lai neh tơr gùm tơl bơta priă jền tềm pềr mờ càn tai anih priă jền nàng tam tiêu 3 rbô `jrong tiêu. tồn lah suơn tiêu geh dong hìu nhă tam gơl rài kis, mơya mò Thủy neh pal kong mờ bơta hoàc huơr. Bơh nam 2013 tus tu\ do, rlau 1 rbô `jrong tiêu tàm suơn tiêu neh chơt tài gơtìp kòp ồm tờm, sùm geh hòi là kòp chơt mhar mờ kòp pàl `ha ồm rơyas, sùm geh hòi là kòp ro chơt lơỳai. mờr 1 rbô `jrong tiêu ndai kung gam gơtìp ro tài bơta kòp ờ geh sơ nơm kơryan. Mò đơs:“ Kờp jơh hoàc huơr bơh tu\ tam, sơngka sền gàr, hơ\ sồng priă blơi sơntìl kung rlau 1 tơmàn. Kung kơp kờ` dà lơgar geh dong kờl 1 êt nàng tơn jo\ tơngai tơm dồs làng bol in. tu\ do là hoàc huơr uă ngan, tiêu chơt uă ir.”

Bal mờ broă nam do trồ mìu uă, 1 jơnau ndai lơh tờm tiêu tàm Gia Lai chơt 1 ròt là tài nđờ nam do uă cau sùm jat khà tam mờ ờ sền gròi tus bơta chài sơngka sền gàr. Ồng Nguyễn Văn Gặp kuang atbồ cơldu\ lơh broă sa mờ bơtàu tơnugh bòn lơgar kơnhòal Kông Chro pà git:“ Tàm nđờ nam rềp do, khà priă gơguh kas, den tàng làng bol ur ar tam mờ ờ sền gròi tus bơta chài tam sơngka sền gàr, ờ hềt git ngui ală bơta chài  bè rơ wah sơntìl, koh sơntìl, tam sơntìl. Halà ngui ală bơta sơ nơm sền gàr phan tam, ală broă lơh jat jơnau pơlam bơh anih lơh broă ờs mờng, den làng bol ờ hềt ngui jơh, den tàng tiêu gơtìp chơt.”

Jat khà kờp bơh gah lơh broă sa càr Gia Lai dê, bơh bồ kàl mìu nam 2013 tus tu\ do, gùt càr geh pơgap 500 lồ, ndrờm mờr 1 tơlak `jrong tiêu gơtìp chơt tài kòp lơh aniai. Bơta pal đơs là bă tiêu gơtìp chơt uă ngan là tàm ală sưont iêu neh mut tàm tơngai tơnhàu den tàng hoàc huơr sơ lơ uă.

Kờp tus tu\ do, gùt càr Gia Lai neh geh mờr 11 rbô lồ tiêu, sơr lèt rlau mờ broă rơndap lơh 6 rbô lồ tus nam 2020. tờm tiêu chơt 1 ròt là jơnau gơ lời wơl bơh broă tam tiêu uă ir tàm tơngai do tàm càr. mờ bơta tam uă ir tiêu gam gơlik geh bè tu\ do, den digơlan geh uă tai cau lơh broă sa pal kong hoàc huơr tài kòp lơh aniai uă.

………………………………………….

Nàng geh jơnau git tai bè ala\ bơta kòp lơh aniai tus mờ tờm tiêu mờ broa\ rcang sơndra\ geh cồng nha kòp,  tàm jơnau đơs ngai do,  bol a` geh jơnau lùp tus mờ ồng Hoàng Văn Hoan at bồ anih lơh broa\ sền gàr phan tam kơnhoàl }ư\ Pưh, càr Gia Lai - dùl tàm ala\ ù tiah tam tiêu ua\ ngan tàm Tây Nguyên. Ồng Hoàng Văn Hoan geh tam pà ờ ua\ bơta mờng rcang sơndra\ kòp tàm tờm tiêu geh cồng nha jơnhua.

-Ơ ồng, tu\ do,  geh ala\ bơta kòp lơi gam lơh aniai dờng ngan tàm  tờm tiêu?

Ồng Hoàng Văn Hoan: Tiêu la chi tam geh ua\ ngan  bơta lơh aniai, mơya geh 4 phan geh lơh go\ loh ngan lơh aniai dờng ngan tus mờ kòp lơh ồm tờm mờ làng bol gam sơnđan la kòp lơh chơt mhar. Dơ\ 2 la kòp ồm rơyas gam sơnđan la kòp ro chơt lơ yài. Dơ\ 3 la kòp tu luh sa rơyas mờ kòp bơh virus. 4 bơta kòp do lơh aniai ua\ ngan, sùm gơbàn gùt nam.

-Ơ ồng, tàm  bơta mùl màl den 2 bơta kòp chơt mhar mờ kòp chơt lơyai gam geh làng bol sền gròi ngan mờ tàm tơngai rềp do neh lơh aniai ua\ ngan tus mờ cau tam tiêu. Broa\ rcang sơndra\  mờ bồm sơnơm 2 bơta kòp do bè lơi?

Ồng Hoàng Văn Hoan: Bơta tiêu chơt mhar tàm bơta mùl màl tiêu gơbàn chơt tàm tu\ nhai 8 la neh sơnđờm chơt bloh. Tus nhai 9, nhai 10, ngan la tàm tu\ tơngai tàm gùl nhai mìu tam gơl gơs nhai prang den khà dà, sù ìo lơyah den gơ geh ai go\ gơbàn chơt. Mùl màl gơ neh gơbàn gơtờp kòp lài mờ hơ\ bơh 2 tus 3 nhai bloh. Tơngai geh ai git rcang sơndra\ kòp  tàm ngan rlau jơh den jat bè bơta mờng bơh bol a` lam sồr den tơnơ\ geh 2-3 dơ\ geh mìu bồ sơnam, tu\ tơngai nhai 6-7 la bol he pal bồm sơnơm bloh. Dùl nhai tơnơ\ mờ dơ\ bồm sơnơm dơ\ 1 den bol he pơnjat tai bồm sơnơm dơ\  tai den gơ tàm sơndra\ kòp geh niam rlau. Hala, tơnơ\ jơh nhai mìu, di lah geh bol he gơtùi bồm sơnơm dùl dơ\ tai. Bơta sơnơm tàm drà ka\ bro geh ala\ bơta sơnơm Macozeb, Ridomil Gold, Alis. Bol a` geh đơs lài ngan mờ làng bol la jơh ala\ sơnơm do pal rwah ala\ sơnơm geh git anih lơh, bơt tài lơh geh bơh ala\ lơgar khoa học jak. Bè sơnơm bơh lơgar Thuỵ Sĩ, Nhờk, Tây hala Anh.

-Ơ ồng, gam geh broa\ rcang mờ sơndra\ kòp bè lơi kòp chơt lơyaì?

Ồng Hoàng Văn Hoan: Kòp ro chơt lơyaì ua\ ngan la bơh gơbàn sras, tu luh mờ ờ ua\ bơta bơsềt lơh aniai lơh tơmù rơyas tàm tiêu. Kờ` kơryan bơta do den he pal tơngguh broa\ lơh tuh phơng hữu cơ, ờ ua\ bơta phơng sinh học,  phơng tuh geh lơh gơ cat ua\ rơyas, bol he pal tơngguh lơh rơyas gơ cat ua\ den hơ\ sồng kơryan geh bơta kòp mờ lơh tiêu dờng pràn mờ pràn ngan. Mìng is tiêu bol a` geh đơs lài mờ làng bol lơh ngan lơh gơ cat ua\ rơyas den cồng nha geh  dờng pràn rlau. Ờ ua\ chế phẩm sinh học lơh gơ cat ua\ rơyas bè phơng tuh bơyô cau lơh  sa,  phơng tuh geh Trichoderma hala ờ ua\ bơta phơng geh lơh gơ cat ua\ rơyas. Bol he klài bal, tuh dà tàm nhai prang, sơ mờm bơta tuh dà tàm nhai prang. Mờ tơngai kuơ màng ngan lơh geh gơ cat rơyas tàm tu\ tơngai tam gơl bơh nhai prang mut nhai mìu tu\ sù ìo ua\ den bol he tuh phơng den geh dong lơh tus rơyas geh  geh cat ua\.

-Ưn ngài ồng ua\ ngan.