VOV4.K’ho - Kòp sồt mbùng gơta\ nđias phan ròng la kòp gơtờp mhar ngan, lơh aniai ua\ ngan tus broa\ lơh broa\ sa; jat mpồl lơh sơnơm phan ròng dunia yal, do la kòp geh rơndap broa\ sơnrờp tàm khà A. Kờ` tơmù kòp sồt mbùng gơ ta\ nđias phan ròng, gơlik geh tàm phan ròng, ]au ròng phan pal git ờ ua\ bơta bè tơnơ\ do:

Bơh tài gơbàn kòp.

Kòp sồt mbùng gơta\  nđias la bơh virus lơh aniai. Tàm Việt Nam, neh git go\ ua\ ngan la 3 type lơh kòp la A, O mờ Asia1. Phan kis gơbàn kòp sồt mbùng gơta\ nđias la ala\ phan kis geh nđias yô bè: Rpu, kơnrồ, sur, be, be làt, il…

Gùng bơtờp tus phan ròng in, geh:

-Virus geh tàm dà diau, è, dà đồm, dà rai, dà toh, ndơng bơh ala\ tềng gơbàn sồt bơh phan ròng gơbàn kòp hala tàm bơh trồ tiah, phan bơna tàm tiah kis…

-Bơtờp tơn bơh krơ\ bal phan kis kòp mờ phan pràn.

-Bơtờp bơh cau sền gàr, phan pơndiang, phan ngui ròng phan, tàm ala\ blàng nhơt ê, è phan ròng, tiah kis geh gơbàn kòp.

-Sur tơnơ\ bời kòp gam è lik virus tàm 1 tus 2 nhai, rpu, kơnrồ gơtùi tơlik virus bơh 3-6 nhai, geh tu\ gam sùm virus pah nam, den tàng rpu kơnrồ gơtùi bơtờp kòp bal tàm tiah ê bal.

-Kòp bơtờp pràn, gơtùi bơtờp bơh lơgar do tus lơgar ndai jat gùng pơndiang phan kis, phan lơh geh bơh phan kis tàm khà poac ris, poac ơn mriềt, kơltau, ntìng, ngke, nđias, dà toh, tơnò…

Bè bơta gơbàn bơh kòp:

-Tàm rpu, kơnrồ: Tơngai gơ drơm kòp bơh 2-5 ngai, di gơlan tus 21 ngai. Rpu, kơnrồ gơbàn kòp, tàm 2, 3ngai sơnrờp gơbàn duh sa\ ua\ rlau 40⁰C , ờ hoan bài sa hala ờ sa, bơr gơ hòr  dà diau mờ kơmbuh bơr bè bòt sơbong, gơbàn as bè mun tàm lừ`, mpiat, tềng khùem muh, tềng khuèm nđias, tềng bồ toh. Tu\ mun dà bơcah lơh gơbàn sồt mồr tàm bơr mờ bươn ngan gơbàn sồt mbùng gơta\ nđias.

-Tàm sur: Tơngai gơ drơm kòp bơh 2-4 ngai, di gơlan geh tus 21 ngai. Sur gơbàn  kògp, duh sa\ ua\ sùm bơh 40-41,5⁰C, sur gơ hòr dà diau, gơlik  ala\ mun dà tàm tiah gùt dar nđias jơng, mpàng jơng, khuèm jơng, ala\ mun do geh gơ rề gơs ơnàng, bơcah, lơh geh gơbàn sồt mồr. Sur gơbàn kòp, ờ kờ` lòt rê, jak bic, sa ê\t, sur gơbàn kòp  kơnjơ\, den gơ lòt mờ ku kơltang, lơh gơbàn sồt tềng kơltang. Tàm sur me deh kòn, mun gơlik tềng cồng toh, lơh jê sur me ờ ai kòn pô, mun bơcah geh lơh sồt mồr. Sur me bun geh gơbàn gơ yò bun.

-Be, be làt: Tơngai gơ drơm kòp bơh 2-7 ngai, bè, bè lat gơbàn kòp, den duh sa\ jơnhua 41,5⁰C tàm bơh 2 tus 4 ngai, gơlik geh ala\ mun dà ua\ ngan  gùt dar bơr, tơnơ\ hơ\ geh tus hờ jơng, toh, mun dà bơcah lơh gơbàn sồt mồr den tàng be, be làt jê bơr kan sa.

-Tàm bơta gơbàn aniai rung, gơbàn gơlik geh tàm gùng lơh lề phan sa hala gơbàn as sồt klờm soh, phan ròng gơbàn mhar chơt tàm di 12-20 jiơ den tàng ờ hềt geh ai go\ bơta gơbàn ndai lơi.

Ala\ broa\ lơh sơndra\, rcang sơndra\ kòp sồt mbùng gơta\ nđias tàm phan ròng, làng bol pal kah:

Tơngguh broa\ lơh mblàng pơlam nàng tơl cau in git wa\ bơh tài gơbàn, bơta ai go\ gơbàn, gơbàn aniai mờ broa\ sơndra\ kòp sồt mbùng gơta\ nđias.

Mut lơh niam lơh kloh bơh lơh sơnơm phan ròng: gàr niam wàng ròng ra` rơsơh, kloh, sùm bồm sơnơm lơh kloh. Sơntìl phan ròng tơmut ròng pal pràn, geh git bơh geh ròng loh làng, nàng geh cih lài sơnơm rcang sơndra\ kòp sồt mbùng gơta\ nđias, lài mờ tu\ tơmut bal pal ròng cah is 21 ngai. Phan siam, dà hùc geh ngui tàm ròng phan pal geh lơh tơl bơta geh kloh bơh lơh sơnơm phan ròng. Cau tus lòt sền phan ròng, cau lơh broa\ lơh sơnơm phan ròng…lài mờ tu\ lik, mut tàm tiah ròng phan pal geh lơh kloh, bồm sơnơm lơh kloh mờ geh phan sền gàr sa\.

R]ang sơndra\ kòp mờ vaccine: Ngan la sền gròi tus broa\ cit sơnơm ai tus phan ròng tàm ala\  tiah neh gơlik kòp lài do bơh kòp sồt mbùng gơt nđias. Rwah ala\ vaccine jat tơl tiah, jat bơta pơlam bơh cau kuang lơh sơnơm phan ròng. Cit sơnơm vaccine kòp sồt mbùng gơta\ nđias rpu, kơnrồ, sur, be dơ\ 1, cit phan ròng in bơh  15 ngai dờng rlau, gơ jat tơl tiah mờ rwah ngai cit dipal, tơnơ\ 28 ngai cit tai dơ\ 2, tơnơ\ hơ\, sùm 6 nhai cit tai dùl dơ\.

Tu\ neh gơbàn kòp  ua\, gơs pluh, pal mut lơh broa\ cah is mo ala\ phan ròng gơbàn kòp tus wàng is, ba` ê lềng, ba` ta\ bu, ba` lơh poac, sang phan ròng chơt mờ phan sang bơh phan ròng lik tàm tiah kis.

Pal sền gròi nền nòn ngan tu\ mut lơh broa\ tơmut, tơlik phan ròng bơh ala\ tiah. Mut lơh ala\ kơrnuat rcang sơndra\ kòp sồt mbùng gơta\ đias jat di bơh Kơrnuat gah lơh sơnơm phan ròng: Cah is ngan ngồn ala\ phan ròng gơbàn kòp, ba` ê bơtòm ua\ ir, sùm  pal mut lơh kloh wàng ròng, blàng  nhơt ê, phan ngui ròng phan, phan pơndiang phan ròng…mut lơh broa\ lơh lơh kloh kòp, lơh kloh jơh tiah geh pih phan ròng gơbàn kòp chơt, gơbàn kòp.

Kòp sồt mbùng gơta\ đias ờ hềt geh sơnơm sơm bời, broa\ lơh ua\ ngan la bơtàu tơngguh pràn bơta sa\ tam dả\ is bơh phan ròng mờ broa\ lơh tơngguh broa\ lơh sền gàr ròng siam bè: tơngguh broa\ lơh sền gàr ròng siam, ai siam phan siam lơbơn bươn lề, bơsir vitamin, ai hùc dà sơnơm lơh pràn sa\, ala\ sơnơm pràn sa\, lơh kloh tiah kis, sùm gàr bơrnàng wàng ròng ra`, kloh. Bơsong ala\ bơta tềng sồt mồr mờ broa\ bong sơnơm lơh kloh kòp bè xanh Mêtylen, angkol iod hala dà ]a`, plai kơya, cit sơnơm kháng sinh nàng sơndra\ gơbàn bơtờp ua\ bơta kòp ndai.

                                                          }au mblàng K’ Brọp