Tu\ ngui phan sa ờ kloh niam, ờ do ờ dă lơh gơbàn ờ uă bơta tơngo\ bơh di mơ tus jroă, lơh pơhìn tus mờ màng kis bè jê ndul, gơdan hă, gơjroh ndul, duh să, ờ sô, ờ pràn tă nhơm, gơtìp mồr mhàm… di gơlan lơh gơbàn chơ\t.

Ală bơta tơngo\ bơh kòp tài khih phan sa mờng gơbàn bơh 12 tus 72 jơ tơnơ\ mờ tu\ sa phan gơtìp [ơ\, mơya kung di gơlan gơbàn bơh tu\ 30 tus 4 poh tơnơ\ mờ hơ\. di lah he geh pin pơrdah là di gơlan gơtìp kòp tài phan sa, pal lùp mơ bác sĩ ha là tus hờ hìu sơnơm kờ` geh sền gàr di tu\, di pal…

Kòn dềt, cau dờng sơnam, cau ùr geh bun, cau ờ pràn sơndră mờ kòp… là ală cau di gơlan gơtìp uă, [uơn gơbàn khih phan sa. Ală cau [uơn gơbàn do ờ mìng gơguh broă di gơlan gơbàn kòp tài phan sa lơh gơbàn, mờ gam geh uă bơta gơbàn kòp jo\ rơlao, pal piam kòp tàm hìu sơnơm, geh tu\ gơbàn chơ\t. Mùl màl:

Gơwèt mờ cau ùr geh bun den ală tam gơl tàm tu\ geh bun lơh tam gơl bơta pràn sơndră mờ kòp cau mè dê, lơh cau ùr geh bun [uơn gơbàn kòp tài phan sa rơlao. Vi khuẩn lơh aniai kung di gơlan bơh ka` bun mờ lơh gơtòp tus mờ kòn se geh bơta pràn sơndră mờ kòp ờ pràn. Kòp tài phan sa tàm tu\ geh bun là jroă ngan mờ di gơlan gơbàn gơyò bun, deh ờ tơl nhai, chơ\t kòn tàm ndul ha là chơ\t kòn se tu\ pa deh.

Kòn se geh uă bơta gơtìp rềs àr, gơtìp kòp tài phan sa rơlao tài bơta pràn sơndră mờ kòp kòn se gam tơnguh bơtàu. Gơwèt mờ cau dờng sơnam, tu\ sơnam neh dờng, bơta pràn sơndră mờ kòp gơmù mờ ală bơta phan gơtìp lơyài tàm broă dờp g^t mờ sơbì vi khuẩn lơh aniai tus mờ să jan mờ ală bơta lơh gơbàn kòp ndai. Cau dờng sơnam mờng gơtìp kòp jo\ tơngai, ngui uă sơnơm kung lơh ờ pràn broă sơndră mờ kòp den tàng [uơn gơbàn kòp.

Bơta sơndră mờ kòp là bơta dră wơl is bơh să jan dê kờ` dră wơl mờ phan lơh gơbàn kòp. Tàm ală cau pràn kơl dang, dùl bơta phan pràn sơndră mờ kòp lơh broă di pal [uơn ngan tàm broă sơndră mờ ală bơta lơh aniai do. Mơya, phan sơndră mờ kòp bơh ală cau geh bơkiar phan tàm dơlam să, cau gơtìp kòp HIV/AIDS, ung thư… mờng ờ pràn tài kòp ha là tài bơta gơrềng bal bơh ờ uă broă sơm kòp, lơh să jan [uơn ngan gơtìp kòp, tàm hơ\ geh kòp tài phan sa lơh gơbàn.

Cau gơtìp kòp đồm sơdàng: Gơwèt mờ cau kòp đồm sơdàng, broă niam ờ do ờ dă tàm phan sa sơlơ kuơ màng ngan. Bơdìh mờ phan sơndră mờ kòp ờ pràn den tàm cau kòp do ală bơta phan lơh gơl^k axít tàm klung mờ ală che tơngoh dong kờl klung mờ pròc ntrờn phan sa gơtìp sồt, den tàng lơh lơyài broă lơh tàm pròc, lơh phan sa gơtìp prăp wơl tàm gùng tơrdih phan sa jo\ rơlao. Bơta do lơh vi khuẩn lơh aniai mờ ală bơta phan lơh gơbàn kòp ndai geh dơ\ niam kờ` tơnguh bơtàu, deh uă tàm gùng pròc, lơh bơta khih sơlơ jroă rơlao.

Leh (do là phan tơl^k ală bơta [ơ\) kung gơtìp aniai tàm cau gơtìp kòp đồm sơdàng, tài lơh broă ờ pràn, cồng nha ờ uă,  tơl^k jơh ală bơta phan khih, vi khuẩn lơh aniai. Rơlao mờ hơ\ tai, ală cau gơtìp kòp đồm sơdàng tu\ gơtìp hă mờ jê ndul gơjroh di gơlan lơh gùng mhàm ờ niam… Hơ\ là ală bơta tòm lơh cau kòp đồm sơdàng di lah gơtìp khih phan sa den jroă rơlao, pal mu\t piam kòp tàm hìu sơnơm, geh tu\ gơtìp ngòt rơngơ\t tus mờ màng kis di lah ờ sơm kòp di tu\, di pal…

Kờ` sơndră mờ ală kòp tài phan sa, di lah he geh tàm mpồl cau di gơlan gơtìp kòp tài phan sa pa yal do, ba` sa: poăc ha là iar, ơda gam kis ha là tru\ ờ hềt sin; ka ris, phan tàm dà tru\ ờ hoan sin (bè kati mờ tàm) mờ phan tàm dà hồl lơh mrềt; koăt kràng kis (tàm hơ\ geh hàu, trai mờ sò điệp); dà toh mờ dà toh ris ha là ờ hềt tru\ sin…; biăp plai chi ris ờ hềt rào, tàm hơ\ geh biăp diếp , xà lách; dà tơrdih plai chi ha là biăp, plai chi ờ kloh; xúc xích, poăc ngềt, phan sa geh lơh bơh poăc iar, ơda mờ ka hồl…

Tàm broă tru\ phan sa pal lơh jăt 4 bơta tơnơ\ do:

Vi khuẩn di gơlan gơtòp bơh tê, kơnờl tah mờ ală phan tru\ phan sa, lơh gơbàn kòp. Den tàng, pal rào tê mờ sơ[ong, lài mờ tu\ lơh mờ tơnơ\ mờ tu\ tru\ phan sa, tru\ phan sa pal rào tê kloh mờ sơ[ong tàm 20 giây. Pal ngui chèo pơ-àr kờ` lơh kloh bơnhă ồs. di lah ngui chèo biày den pal pìh kloh mờ sùm gàr kloh niam. Lơh kloh ală bơta phan tru\ sa (kơnờl tah, preng…): ală phan tru\ sa pal geh rào kloh mờ dà lơh kloh di pal. Rào kloh plai chi mờ biăp tềng dà mbòr. Mờ phan neh lơh lài, pal kah jùt bơno\p lài mờ tu\ pờ.

Gơtòp bơrlu\ bal tu\ lah vi khuẩn lơh gơtòp bơh phan sa do tus mờ phan sa ndai. Bơta do gơbàn uă ngan tu\ lời poăc ris, iar, ơda, phan tàm dà mờ tăp tàm tùh mrềt bal mờ dà hùc mờ phan sa neh tru\ sin. Kờ` kơrian gơtòp bơrlu\ bal, pal lời phan sa ris tàm gah is (ha là kơl dung) geh ơn kis mờ phan sa neh sin tàm tùh mrềt. ba` ngui bal ală phan tru\ sa sin mờ phan sa ris.

Phan sa pal geh tru\ sin tus tàm bơta duh di pal. Bơdìh hơ\ tai, bơta duh, mrềt kung lơh lơyài broă tơnguh bơtàu vi khuẩn lơh aniai. Gàr bơta duh tàm tùh mrềt ờ tam gơl bơh hờ đơm 5 độ C gơmù hờ đơm là dùl là ală broă lơh geh cồng nha ngan kờ` tơmù broă di gơlan gơbàn kòp tài phan sa lơh aniai.

Ngui phan was bơta duh mrềt kờ` gàr niam bơta duh mrềt bơh phan lơh mrềt sùm là hờ đơm 5 độ C mờ bơta tùh kơ\p 0 độ C ha là gơmù rơlao. Kờ` lơh mrềt phan sa di pal, pal lơh mrềt ha là lơh kơ\t poăc, iar, ơda, tăp, phan tàm dà mờ ală bơta phan [uơn ờ niam ndai tàm 2 jơ tơnơ\ mờ tu\ tru\ ha là blơi. Lơh mrềt tàm 1 jơ di lah bơta duh hờ bơdìh uă rơl;ao 32 độ C.

  Cau mblàng Ndong Brawl