VOV4.K’ho - Kàl mìu tàm Tây Nguyên nam do kung jo\ jòng mờ dà mìu uă rlau mờ ală nam. Do là jơnau lơh kòp thán thư gam sơnđan là kòn ro ntê, ro plai tàm tờm kơphê gơbàn mờ lơh bơtờp uă ngan. Kòp do lơh aniai tàm uă bơnah bơh tờm chi dê, lơh tờm chi ờ mìng gơmù cồng nha lơh geh mờ gam lơh aniai tus bơta kis dờng mờ cồng nha lơh geh bơh ală kàl tơnơ\ dê tàm sươn kơphê.

Ală dơ\ mìu sùm lơh cau tờm suơn tìp uă kal ke tàm broă kơryan mờ sơm kòp do. Bơta go\ mùl màl geh ngan do tàm [òn dờng Pleiku, càr Gia Lai: 

Sươn kơphê 1 lồ bơh ồng Đinh Văn Quang dê, tàm tổ 16, sơnah [òn Phù Đổng, [òn dờng Pleiku, càr Gia Lai gam gơtìp kòp thán thư lơh aniai uă ngan. Ồng pà gi\t, kòp thán thư gơbàn tàm sươn kơphê hìu bơnhă ồng dê bơh bồ kàl mìu. Bơh sơnrờp mìng là ală tềl dà dum jù, gơ sa jrô tàm kơmhò plai kơnròm. Tơnơ\ dùl tu\ tơngai ờ jo\, tềl kòp gơ sa uă tàm gar plai mờ lơh ồm plai, jù mờ gơjrùh. Tềng ntê, kòp geh bơh ală kồ tàm gùl ntê. Bơh ală tềl dềt geh dà dum jù pàl jo\ rơhời geh tam gơl gơs dà jù mung tơnơ\ tềl kòp sa gơ rề uă tus jơh bơta jòng kồ ntê chi, sa gơmu\t jrô tàm dơlam. Tu\ ntê ro, nha tềng ntê chi kung ro mờ gơjrùh rơhời. Bàr pe tờm gơtìp kòp uă, thán thư lơh aniai bal ală ntê dờng mờ tờm chi lơh bơh bơnah tờm, ntê gơtìp kòp gơguh tus lơngkòt gơtìp chơ\t ro.

Jơnau pal kơlôi rơcang ngan hơ\ là kòp thán thư gơbàn mờ lơh bơtờp mhar ngan bơh ntê do tus ntê ndai, bơh tờm do tus tờm ne tàm sươn lơh kơphê ờ mìng gơtìp gơjrùh plai lơm gời mờ gam pơhìn lơh chơ\t jơh bal dùl tờm tơn. Ồng Đinh Văn Quang kơlôi rơcang ngan.

Tờm kơphê là pal geh dà mơya pal lời sươn ra` rơsơh mờ ha pah sơl den hơ\ sồng niam, pal geh àng mat tơngai sòl den gơ hơ\ sồng jồp nhơm kis ai tờm chi in kis tơlir niam Ai dilah mìu sùm bè do, den ù tiah sùh ìo uă lơh gơlik bơta niam nàng kòp thán thư in bơtờp uă. Gơ lơh aniai tềng nha gam tơlir mờ geh tềl, tơnơ\ hơ\ gơ jur dà brồng jù bè rơđò nha, hơ\ sồng nha rơđò is mờ gơjrùh te\ tàm ù. Gơtìp bè hơ\, tơnơ\ hơ\ lơh ntê pàl, rô tơn, plai gơ aniai jat bal sơl, plai neh dờng, plai gam kơnròm kung gơjrùh bal sơl lơh tờm kơphê aniai tus cồng nha lơh geh.

Kung ndrờm bè do sơl, ồng Nguyễn Xuân Thủy, ơm tàm gùng Lê Duẩn, [òn dờng Pleiku kung gam lir wil jòi broă sơm kòp thán thư tàm sươn kơphê 2 lồ bơh hìu bơnhă ồng dê. Ồng pà gi\t, sươn kơphê lơi sơlơ kis dờng niam sơlơ geh uă ntê den kòp sơlơ bơtờp uă mờ mhar rlau. Ờs mờng, ồng rwah dùl ngai tơngai ra` rơsơh nàng [ồm sơnơm sền gàr phan tam. Mơya, nam do, kàl mìu jo\ jòng, mờ geh uă dơ\ mìu dờng sùm den tàng lơh bơnah sơnơm ồng [ồm kơphê in gơtìp dà cò pơr dồ te\ den tàng ờ go\ geh cồng nha.

Tu\ do, kòp thán thư neh lơh sươn cho ồng dê gơjrùh Hiện bệnh thán thư đã khiến vườn cây của ông rụng một lượng quả đáng kể, đồng thời nhiều cây đã bắt đầu khô cành. Ông Nguyễn Xuân Thủy than thở, năm nay, sản lượng cà phê trong vườn sẽ sụt giảm chừng 1/3:

Băng: “Bị nhẹ thì nó rụng dần, đến cuối vụ là rụng hết quả trên cành. Còn nếu nó bị nặng thì nó khô cành luôn. Mùa này thì nhìn nó vẫn còn 5 đến 7 lạng quả trên một cành, có cây thiệt hại khoảng 70%, có cây cuối vụ thu hoạch thì rụng hết. Tôi cũng nghe nhiều người nói bệnh này do nấm gây nên nhưng thuốc gì đặc trị thì không rõ ràng lắm. Trước đây tôi đã thử dùng thuốc an-vin, các-ban, nhưng hiệu quả chưa cao.”

Hiện nay, tại thành phố Pleiku, Gia Lai, bệnh thán thư gây hại nhiều ở những vườn từ 6 đến 10 tuổi đang thời kỳ cho năng suất cao. Bệnh thán thư gây hại trên mọi bộ phận của cây, từ thân, cành, lá và quả. Do đó, bệnh này không chỉ làm giảm năng suất vườn cây, mà còn có thể khiến một phần của cây cà phê có thể bị chết khô, không thể cho quả trong vụ sau.

Kờ` dong kờl làng bol sơndră mờ tơmù kòp thán thư lơh aniai tàm tòm kơphe, kỹ sư Lê Bá Nghiêm, kuang bàng lơh broă tàm anih bơto pơlam broă lơh sa suơn sre càr Gia Lai bơto ờ uă broă lơh kờ` sơndră mờ kòp do.

-Ơ kỹ sư, tu\ do, kòp thán thư gam lơh aniai tàm uă suơn kơphe tàm càr Gia Lai, di gơlan lơh gơbàn gơmù cồng nha tơnhào phan tam do. Kỹ sư gơtùi yal loh rơlao bè ală bơta tơngo\ is bơh kòp do tàm tòm kơphe bè lơi?

Kỹ sư Lê Bá Nghiêm: Kòp thán thư tàm tòm kơphe mờ cau Tây Nguyên he mờng sơnđan là kòp ro ntê, ro plai. Kòp do mờng lơh gơbàn uă tàm tòm kơphe neh dờng, lơh aniai uă tàm uă tiah krơi is bè plai, ntê, tòm, nha. Hơ\ là lơh aniai jơh tàm ală bơta tàm tòm kơphe, lơh tòm kơphe ờ pràn.

Ală tòm gơbàn kòp thán thư uă di gơlan gơbà chơ\t tàm ală nsrum nha dờng, ha là gơjrùh jơh plai. Tàm tòm kơphe, kòp thán thư sùm gơbàn rềp mờ boai plai bal mờ tiah rềp bal bơh 2 nai plai.

Tu\ sơnrờp mìng là toh jù, sồt tềng plai ờ uă, tơngai tàm 1 poh ha là 10 ngai den gơtòp tus nggùl ha là 2 bơnah 3 plai kơphe, lơh gơjrùh plai. Gam tàm tòm kơphe den geh uă toh dềt, tàm hơ\ uă ngan là bơnah bơnung tòm tu\ gam tàm tơngai gơs chi, tu\ gơtòp jơh gùt dar tòm, den jơh gơl tòm tàm hơ\ tus mờ cồng ndrờm gơbàn ro jơh.

Den tàng, kòp thán thư ngòt rơngơ\t tàm bơta lơh tòm kơphe chơ\t ntê, plai. Tàm nha kung bè hơ\ sơl, lài ngan mìng geh 1 nai toh jù dềt, tu\ gơrềng jơh 1 bơnah 3 den nha gơjrùh. Di lah bè hơ\ sùm lơh gơtòp den ngòt rơngơ\t ngan, lơh aniai uă tus mờ cồng nha tơnhào kơphe.

-Bơta lơi lơh gơbàn kòp thán thư tàm tòm kơphe, ơ kỹ sư?

Kỹ sư Lê Bá Nghiêm: Bè ală bơta lơh gơbàn kòp thán thư tàm tòm kơphe den mìng là broă gơtòp bơh nam lài tus nam tơnơ\ tàm 1 tòm kơphe. Tàm broă tam, sền gàr, geh ờ uă làng bol geh bơta mờng ai kơmhò kơphe ờ hềt jơm sih mơ tàm suơn.

Do là broă lơh [uơn ngan lơh gơtòp bơh kàl kơphe lài tus kàl tơnơ\. Bơta dơ\ 2 là ntê kơphê sơlơ jir den kòp sơlơ geh uă. Ală suơn geh koh ntê niam den ờ hoan gơbàn kòp thán thư.

-Ală cau tòm suơn gơtùi lơh bè lơi kờ` sơndră mờ kòp thán thư tàm suơn kơphe ơ kỹ sư?

Kỹ sư Lê Bá Nghiêm: Mìng he geh sơndră mờ kòp là bơta tòm ngan. Tàm broă sơndră mờ kòp, gơwèt mờ ală suơn neh gơbàn kòp thán thư, jơh kàl, he pal koh ală ntê ro, cèng l^k bơdìh suơn hơ\ sồng chu.

Ha là tu\ tơnhào kơphe, di lah kờ` sih kơmhò kơphe kờ` tơnguh hữu cơ suơn kơphe in den pal geh jơm nền nòn, ba` sih kơmhò gam ris kờ` sơndră mờ kòp lơh gơtòp.

Lơh geh bè hơ\, den he neh kơrian tus 70% khà broă gơtòp kòp tus mờ kàl tơnơ\. Tu\ go\ gơbàn kòp tàm ntê den tơmù sih phơng đạm, kờ` kơphe ba` căt uă ngkur ir.

-Tu\ kơphe neh gơbàn kòp thán thư, cau tòm suơn gơtùi ngui ală broă lơh lơi kờ` tơmù mờ sơm bời kòp do ơ kỹ sư?

Kỹ sư Lê Bá Nghiêm: Geh ờ uă mpồl sơnơm tàm lơgar lơh gơs bè Carbenzin mờ Hexaconazole lơh kơrian ro ntê, ro plai. Mìng geh kơrian is tàm ală tiah geh kòp, mờ kơrian tàm 1 tu\ lơi. Ờ gơtùi gơsơ\t jơh bơsềt lơh gơbàn kòp thán thư. He pal sơndră mờ kòp tàm ală kàl.

Tu\ trồ tiah prang den gơmù, tu\ trồ mìu den kòp thán thư geh uă jăt tơngai. {ồm sơnơm kờ` kòp thán thư ờ gơtòp tus tàm tiah ndai. Ntê, plai ro tài kòp thán thư den ờ gơtùi lơh niam wơl.

Pa do, Viện Khoa học Nông lâm nghiệp Tây Nguyên neh kơlôi sơnơng gơs mờ geh Bộ Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn dờp ờ uă sơntìp kơphe geh bơta pràn sơndră mờ kòp, tàm hơ\ kuơ màng là mpồl kòp rỉ sắt mờ thán thư. Bơh cơng tàng pà go\ mùl màl uă nam den geh cồng nha.

Uă sơntìl ờ gam gơbàn kòp rỉ sắt, ờ gam gơbàn kòp thán thư tai. Jăt jơnau bơto sồr bơh ală anih lơh broă bơto pơlam broă lơh sa, den gơwèt mờ suơn kơphe neh kra, pal tam wơl mờ ală sơntìl pa kờ` tơmù ală kòp bè rỉ sắt, thán thư.

-Ơi, dan ưn ngài kỹ sư uă ngan!

Cau mblàng Lơmu K’ Yến