VOV4.K’ho-Tàm bồ tơngoh bơh ồng Siu Reo dê, kra [òn Mok Đen, xã Ia Dom, kơnhòal Đức Cơ yal, kòn cau Jrai lài do ờ geh sa tềp. Kàl chờ hờp ngan rlau jơh tàm nam là kàl “sa nam, bam nhai” jo\ jòng 3 nhai nam pa dê. Kòn cau Jrai ờ go\ kờp ngai, kờp nhai, mìng g^t tu\ hơ\ phan tam neh geh tơn hào jơh, broă lơh tàm sre, tàm mìr kung neh lơh jơh bloh, tơl nă cau ndrờm ru ngan, tơl hìu bơnhă hờm mờ tơl làm. Kra [òn Siu Reo yal:

Bơta chờ hờp bơh bol a` dê lài do, tơ nơ\ tu\ tơn hào jơh kòi, tơ ngời, den sơn đờm bơyai lơh dơ\ lơh chờ duh khoai ồng pàng, dơ\ bơthi [ồc, tơ\p [ồc. Bol a` ràng tơlik dròng cing ja` mồng, tam ya xoang mờ đơs pơn đick tàm tơr bo\ ùr klau. Ngai hơ\, hìu lơi geh kơn rồ den buh kơn rồ, geh sur den buh sur, den hơ\ sồng tơr gùm bal oh kòn kòn sau hìu bơnhă, gơ\p jơi, làng bol tàm [òn chờ hờp mờ dơ\ lơh chờ. Tu\ do ờ go\ `ô sa nhơl chờ tàm 3 nhai tai, mơya bol a` kung tơngkah oh kòn kòn sau he dê prap gàr bơhìan niam chài rơ gơi ờs mờng là broă lơh pal geh ngan. Tài bơh geh cau kra, geh cau dờng hơ\ sồng geh kơ nòm dềt, ơruh pơnu, pơn yơu bè tờm gle neh kra den gơ bu\t băng. Ơruh pơnu, kơ nòm dềt tơrgùm ràng tơlik dròng cing ja` mồng, cau kra den mblàng yal wơl bơta g^t wă bơta niam chài ờs mờng bơh ồng pàng yau he dê. Ràng tơlik cing, tam ya xoang, buh piang mbar, piang klơm tàm nha mờ tru\ gơm ală phan sa ờs mờng krơi is mờ bơkah ngan.

Ai ồng Rcom H’Guoah, cau kra [òn, deh nam 1951, ơm tàm [òn 6, sơnah [òn Hoà Bình, thị xã Ayun Pa den đơs là, dơ\ lơh chờ bồ sơnam pa rài yau bơh cau Jrai dê hoàc hươr ngan mờ roh uă ngan tu\ tơngai. Ngai do, cau Jrai kung sa tềp bơhiàn bơh cau Yoan dê sơl, chờ hờp sa tềp 3 ngai bồ sơnam pa, tềm pềr mờ geh kuơ ngan. Ồng Rcom H’Guoah, đơs:

Lài do, cau Jrai he ờ go\ sa chờ hờp bồ sơnam pa ờ, mìng geh lơh duh khuai mò pàng tàm hìu [ồc lơm. Bol he neh geh uă bơta tam gơl, đòm jăt oh mi cau Yoan pah nam nhơl chờ hờp bồ sơnam pa, bơyai lơh sa tềp. Go\ rài kis oh mi cau Yoan dê gi\t wa\ mờ bơtàu tơnguh den tàng bol he kung pal tam gơl gùng dà lơh sa, rài kis nàng gơ in dipal mờ rài do dê. Lài do, mìng chờ hờp tàm dơ\ lơh yàng sa piang kòi pa tơnơ\ tu\ kăc kòi mờ lơh yàng bơthi [ồc lơm mơya tu\ do, bol he gi\t wa\ bơta pa mơya uă bơta niam bơne\ tàm bơta niam chài bơh yau neh hu\i roh te\ tu\ do, bol he lơh wơl. Nam pa sa tềp tus, bol he tàm nting săp kơ\p kờ` bal mờ gơ\p, kơ\p kờ` oh mi gơ\p [òn să jan pràn kơldang, lơh sa kơ\ kơl jăp.

Sa tềp “bơthi [ồc”bơh kòn cau Jrai dê ndrờm mờ bơhìan lòt còp [ồc sa tềp thanh minh bơh cau yoan dê sơl mơya geh bơyai lơh dờng rlau. Pơn ndrờm mờ ngai chờ kàl, chờ gờm chờ pràn kơl dang să jan, chờ sa rơ pu den sa tềp “bơthi [ồc” là ngai chờ dờng ngan rlau jơh bơh làng bol Jrai dê. Kra [òn mờ cau dờng sơnam geh bơta pin dờn tàm [òn geh là ală cau đơng lam lơh jat bơhìan duh khoai bơ tô [ồc. Ală cau do ala mat làng bol hòi yàng ai lơngai nam pa geh bơta lơngai lơngò, phan tam geh tơnhào ua\, oh kòn kòn sau rơ\ rài, rài kis lơngap lơngai jơh nam.Nhai chờ nam pa bơh kòn cau Jrai dê geh sơn đan là Ning Nơng tàm do geh bơhìan kuơ màng ngan là bơhìan sa tềp bal mờ cau chơ\t. Làng bol kòn cau Jrai sền dờng màng ngan cau neh chơ\t, tài bơh tu\ hìu bơnhă, jơi bơtìan geh cau chơ\t, khi geh lơh ală hìu [ồc niam niam ngan nàng duh khoai. Kòn cau Jrai ờ lơh nền ngai lơh ngan ngồn nàng wă rò sa tềp is ai jơi bơtìan he dê mờ sac rơ wah nhai sa tềp là nhai 1, hơ\ là nhai 4 he dê. Jat tàm ală tiah, trồ tiah bơh tơl tiah dê mờ kòn cau Jrai tàm tơl tiah geh bơyai lơh sa tềp tàm ală ngai ndai krơi is.

Nhai chờ nam pa bơh kòn cau Jrai dê

Ồng Y Yơh Kbuôr, cau kra [òn, mờng hòi là ồng Huy dê, ơm tàm [òn Kmrơng Prong A, xã Ea Tu, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk nam do neh 81 sơnam, sền go\ uă ngan bơta tam gơl tàm [òn lơgar. Ồng chờ hờp pà gi\t, pah nam lòt gan, rài kis làng bol ngai sơlơ geh bơtàu tơnguh rlau tai. Ală nam rềp ndo, làng bol wa\ rò sơnam pa sa tềp ngai sơlơ chờ hờp rlau tai mơya kung lơh dùl êt gời lơm sơl. Jăt bơta bơtàu tơnguh bơh rài mpồl bơtiàn dê, uă bơhiàn wa\ rò sơnam pa sa tềp bơh làng bol dê neh geh bơta tam gơl nàng gơ in dipal mờ rài kis pa tu\ do. Ồng kah wơl, rài yau, cau Rơđê lời tơn dùl kàl tàm nam, sơnđan là sa nam bam nhai tơn, jo\ jòng bơh lồi nhai 12 nam lài tus jơh nhai 3 nam tơnơ\, hơ\ geh sền là kàl ru broă sươn mìr, kàl ơm rlô tơnơ\ dùl nam lơh broă bòl glar. Ồng Y Yơh Kbuôr, đơs:

Rài yau, tu\ kàl tơnhàu tơn jơh, phan tam neh jơh tơnhàu cèng brê rê tàm hìu den gơ wèt mờ làng bol jơi bơtiàn Rơđê tàm Dăk Lăk, bơh nhai 1 tus nhai 3 geh sền là sa tềp bơh cau Rơđê dê. Pe nhai hơ\, den cau Rơđê ờ gam lòt lơh broă lơh sa tai mờ ơm tàm hìu ơm rlô. Ală hìu bơnhă pas sơm geh phan bơna den lơh yàng duh khuai dan lơngăp lơngai pràn kơldang ai hìu bơnhă, ai ồng mò, ai mè bèp mờ ai oh kòn, kòn sau in. Ai ngai do, wa\ rò sơnam pa là chờ hờp chờ hờn ngan mờ wil tơl ngan. Làng bol ală jơi bơtiàn, ngan là cau Rơđê sa tềp uă ngan là kung jăt bơhiàn mờng quèng bơh yau cau Yoan dê. Làng bol tam klăc bal mờ gơ\p nàng ơm kis.

Ồng Y Thim Byă (BàpThu), ơm tàm [òn Ê Bông, xã Cư Ebur, [òn dờng Buôn Ma Thuột yal, ngai ồng gam dềt, pah tu\ mut sơnam pa, [òn lơgar sùm lơh dơ\ lơh yàng duh khoai dà mbòr. Tu\ hơ\, phan tam pa tơnhào jơh, kòi neh geh jun ơn tàm đam. Dơ\ lơh yàng duh khoai dà mbòr là broă nàng làng bol ưn ngài ală yàng neh ai bơta lơngap lơngai ai làng bol in sùm jơh dùl nam, hòi dan mờ yàng geh mìu càl niam, trồ tiah bươn boài, ală yàng sền gàr phan tam ờ gơtìp tu kòp halà phan brê lơh aniai, nàng phan tam nam tơ nơ\ in geh tơn hào ua\, làng bol geh ua\ bơta bơ toah bơ toài. Do kung là dơ\ nàng làng bol tàm [òn in pơrjum bal, tam pà bal bè broă tàm rài kis, broă lơh sa tàm dùl nam neh lòt gan. Den tàng, tơl nă cau ndrờm chờ hờp ngan mờ tus bal is, cau lơi geh phan lơi tă pơgồp bal phan hơ\ nàng bơyai lơh bal.

Lài ngan là kra [òn mờ kuang atbồ thôn pơrjum cribơyai mờ làng bol nàng dùl nùs ring bal tu\ tơngai mờ ù tiah bơyai lơh, tam pà bal broă lơh nàng tơl nă cau rcang lài tơrnờm, phan ơn pơdơng duh khoai…tu\ ală phan rcang jơh, tus ngai, nhai niam neh rcang lài den tơl nă làng bol tơrgùm mat bal nàng lơh dơ\ duh khoai, tơl nă cau kung tus gờ` nàng rcang lài tơl ală bơta.     

Sa tềp dà mbòr geh lơh tàm pơgăp nhai 3 nam Tây. Tơnơ\ tu\ jơh ru broă mìr sre, cau Sơdàng sơnđờm lơh niam wơl ală bòng dà mờ bơyai lơh yàng duh khuai bòng dà nàng răc dan mờ Yàng dà, dan ai lơngai làng bol [òn lơgar in mu\t tàm nam pa lơh sa geh tơnhàu uă, dà ia wil tơl. Bòng dà do là phan ngui nàng cau Sơdàng ngui nàng pơđì dà sàng goh bơh ală dà croh hòr rê tus ală yang dà hìu bơnhă dê. Ală bòng dà do sùm geh lơh gle. Tơl hìu bơnhă ndrờm geh yang, drăp dờng nàng đơ dà bơh ală bòng dà bè hơ\. Tơnơ\ tu\ ai dà, làng bol kòn cau Sơdàng geh bơyai lơh dùl dơ\ `ô sa dờng geh lơh tàm uă ngai. Tàm dơ\ sa tềp Dà mbòr, cau tàm [òn lơgar cèng drăp, cèng yang, glah lơngô lòt tus hờ ală bòng dà nàng bơ\ dà cèng rê tàm hìu, mơkung bơyai lơh `ô sa, nhơl chờ hờp tus nđờ ngai sùm tơn. Mìng is dơ\ lơh yàng duh khuai yàng dà mbòr ai [òn lơgar in den geh bơyai lơh tàm hìu Rông bơh cau bơ jơu dê bơyai lơh. Krơi mờ sa tềp dà mbòr geh lơh tơnơ\ tu\ kàl tơnhàu phan tam neh tơn jơh, sa tềp ồs geh lơh tu\ rơcăng sơnđờm dùl kàl lơh sa pa.

Sa tềp dà mbòr bơh cau Sơdàng dê

Nam 2020 bal mờ uă bơta nisơna, kal ke neh lòt gan. Gơrềng bơh kòp Covid-19 dê kung bè ală kal ke bal bơh rài lơh sa dê neh gơrềng tus tơl thôn, tơl [òn, tơl hìu bơnhă làng bol cau Sơdàng. Ồng A U Rớp, kuang bàng lơh broă niam chài xã Ngọc Réo, kơnhoàl Đăk Hà, càr Kon Tum dê kơ\ kơl jăp bơta pin dờn tàm broă lơh ngan geh bơtơl ai wơl he in, mơkung tơlik uă bơta gơn kơnờm: Nam yau neh rlau, nam pa neh tus, a` kơ\p kờ` jơh ală làng bol tàm [òn, tàm xã lơh ngan pơđơl pràn lơh sa, lơh jăt niam ală gùng dà, jơnau sồr bơh Đảng dê, kơrnoat boh lam bơh Dà lơgar dê. Cau kra pal lơh krơh niam nàng oh kòn in lùp bơsram đòm jăt di bè gùng dà, jơnau sồr bơh Đảng dê. Sơnam pa neh tus, a` kơ\p kờ` jơh tơl nă làng bol, oh mi, kồ` wa să jan sùm pràn kơldang. Bè bol he neh gi\t, nam lài, làng bol [òn lơgar he gi\t kong ngan bòl glar kal ke lơh broă lơh sa mơya priă jền kă bro phan lơh geh bơh sươn sre gơmù ngan den tàng làng bol tìp uă kal ke. A` kơ\p kờ` tàm nam pa nam do, làng bol kung pin dờn sơl tàm ală gùng dà, jơnau sồr bơh Đảng, Dà lơgar dê lơh ngan pơđơl pràn bơtàu tơnguh lơh sa, gơn kơnờm ală hìu bơnhă rơ\p geh rài kis pas mơda rlau mờ nam yau. 

Kòn cau K'ho ơm kis ua\ ngan tàm Lâm Đồng, làng bol sa tềp tơ nơ\ sa tềp bơhìan dà lơgar bơh cau yoan dê pơgap 1 nhai sơn đan là sa tềp ~ô lir bông (chờ hờp kòi cèng rê tàm hìu). Sa tềp do sùm jo\ jòng jơh dùl nhai. Dơ\ lơh yàng duh khoai sùm geh bơyai lơh tàm đam ơn kòi bơh tơl hìu bơnhă dê mờ sơn đờm bơh mho bơh bơta tus bal bơh cau kra [òn bal mờ ua\ cau tờm hìu bơnhă ndai dê. Khi ai mhàm iar bong tàm đam ơn kòi, ală mpồng mut dờng, mpồng pơnet.

Dơ\ sa tềp niam krơi is ngan bơh kòn cau K’ho dê          

Tơ nơ\ dơ\ lơh yàng duh khoai jơh tàm hìu bơnhă, kòn cau K’ho jà bal mờ gơ\p lòt bơh hìu do tus hìu ne nàng sa `ô, đơs crih tam ya, chờ hờp bal. Cau K’ho pin dờn là tơl phan bơh tàm rài kis ndrờm geh ală yàng lơh nền. Pin dờn bè ală yàng tàm nùs nhơm bơh cau K’ho dê geh ua\ yàng… Yàng là yàng dong kờl ai lơngap lơngai ai kòn bơnus in. Yàng dờng ngan rlau jơh là yàng Ndu mờ gam geh ală yàng ndai bè “Yàng măt tơngai, yàng àng nhai, yàng kơh bơ nơm, yàng dà dờng, yàng ù tiah, yàng kòi…. Cau K’ho sùm duh khoai tàm ală dơ\ lơh yàng halà tàm ală broă kuơ màng bơh hìu bơnhă dê, bè `ô bau, ală tơngai tàm broă lơh sa.

Cau Jeh Triêng geh uă bơhiàn niam ngan, tàm hơ\ pal kờp tus bơhiàn klềp bùh bơnhă ồs, rơbơ\t mbar sơkul tus hơđang rơkàng hìu mờ à` chah rê hờ hìu. Sa tềp Cha Kchah gam geh gi\t tus là dơ\ lơh chờ sa chah bơh cau Jeh Triêng dê neh geh prăp gàr wơl bơh uă rài. Sa tềp Cha Kchah ờ mìng là dơ\ lơh chờ lơh yàng tơn jơh wơl dùl nam lơh sa, dùl nam tơnhàu phan tam mờ gam là tu\ nàng cau Jeh Triêng sa chờ hờp, kah ưn ngài mờ tơngo\ nùs nhơm jơh nùs ki ngàm bơh he dê gơ wèt mờ ală yàng neh ơm bal mờ he nàng sền gàr làng bol [òn lơgar ờ gơtìp kòp jê, sền gàr rài kis hờm ram lơngăp lơngai chờ hờp. Bơyai lơh sa tềp Cha Kchah gam là tơngai nàng cau Jeh Triêng rơcăng phan ngui lơh broă drơng ai kàl lơh sa bồ nam pơn jăt tai in bal mờ ală bơta kơ\p kờ`, gơn kơnờm niam bơne\ rlau mờ nam yau. Sa tềp Cha Kchah bơh cau Jeh Triêng dê sùm geh lơh bơh ngai 21 tus ngai 27/12 pah nam. Nàng bơyai lơh geh dơh lơh chờ Cha Kchah gơtùi ờ go\ di là bơta [ươn ờ. Ală cau geh sac rwah nàng tus bal lơh chờ pal sơrlèt gan jơnau sồr ngan ngồn. Mpồl duh broă [òn geh sac rwah poh nă cau geh să jan pràn kơldang ngan nàng gơtùi lòt hờ brê chu lòng lơh geh chah, à` chah rê ai làng bol [òn lơgar in. Khà bùh bơnhă ồs do geh tơrgùm wơl tơnơ\ hơ\ bơtồ tus hơđang jơnhoa, jơh tơl nă cau tơrgùm bal gơ gơs dùl mpồl đah hơđơm nàng đơ bùh bơnhă ồs sơlơ uă den sơlơ bơtuah mờ lơngăp lơngai chờ hờp tàm nam tus geh sơlơ uă rlau.

Đơ uă bùh bơnhă ồs tàm ngai sa tềp là bơta pin dờn geh bơtuah bơtuài bơh cau Jeh Triêng dê

Tơngai sa tềp nam pa là kàl lơh chờ lùp bau bơh ală jơi bơtìan kòn cau tàm tiah Tây Nguyên dê, tàm hơ\ geh kòn cau Cru. Kòn cau Cru jat jơi đah mè, cau klau sùm kis bal mờ hìu bơnhă đah pơ ùr dê mờ oh kòn ndrờm jat jơi đah mè. Cau ùr geh là cau rcang lài broă bau kòn. Tu\ dùl nă ùr ơruh neh jòi geh cau klau mờ he kờ` gơ boh, ùr ơruh do geh yal wơl bơta do mờ hìu bơnhă he dê. Dilah geh mè bèp ai, dùl nă cau tàm hìu bơnhă cau ùr dê geh sồr lòt tus tàm hìu bơnhă cau klau nàng dan lùp bau. Dilah hìu bơnhă đah klau dờp jơnau dan bau den hìu bơnhă đah ùr geh pà phan ai hìu đah klau in mờ lơh bơhìan dò sơmbia\t tàm bau tàm nau tê cau klau dê. Tàm dùl mang trồ tiah niam, ùr ơruh kòn cau Cru dê geh dò sơmbia\t hơ pơr gon bau tàm tê cau klau mờ lơh dơ\ lùp bau. Tơngai nàng lơh dơ\ lùp bau là tàm trồ mang. Dilah cau klau ờ bài tơ nơ\ 7 ngai geh cèng sơmbia\t dờp trơ wơl wơl. Ùr ơruh geh kơ\ nùs jàu sơmbia\t ai cau klau do in tàm dùl mang geh àng nhai niam tus di tu\ lơi cau klau do hơ bau hơ\ sồng di.

Bơhìan lùp bau là bơhìan niam mờ krơi is bơh kòn cau Cru 

Ală jơi bơtiàn kòn cau tàm Tây Nguyên geh uă ngan phan sa ờs mờng bơh yau tơngo\ bơhiàn bơhiàn niam chài krơi is ngan tàm bơta niam chài tru\ gơm phan sa. Phan nàng tru\ gơm ală phan sa bơh cau Tây Nguyên mìng là biăp, geh is tàm sươn tàm mìr, hơ\ là biăp nha, kơnuh, bùm, plai chi….geh ai bơh brê; pơnyơu bè biăp nse, gòl, bùm tung, bùm preh, đo ju, [ang brê…Ồng Điểu Nhót, cau M’Nông ơm tàm xã Dăk Ndrung, kơnhoàl Dăk Song, càr Dăk Nông pà gi\t, mìng is biăp nha nse gơtùi gơm gơs uă phan sa krơi is. Jơh ală phan sa gơm bơh biăp nha nse ndrờm niam lơm ai să jan in, gơ hờp ngan tàm ală dơ\ lơh chờ, lơh yàng, mờ dơ\ sa tềp.

Ồng Điểu Nhót, đơs: Di ngai lơh chờ, ngai sa tềp, phan sa ờs mờng geh uă ngan cau tru\ gơm hơ\ là biăp buh, geh gơm bơh biăp nha nse kra. Tài bơh biăp buh [ươn gơm mờ [ươn jòi tai. Nha biăp nse kra gơm geh uă biăp pài, biăp puh hơ\ biăp pài mờ [òk phe dùl tơngai. Phan sa do gơm kal ke ngan, roh uă ngan tu\ jiơ. Ngai lơh chờ den uă cau sa, den tàng cau M’Nông sùm gơm ală phan sa do. Ai biăp mơl mìng sa tàm hìu bơnhă, bơh 4 tus 5 nă cau sa tàm dùl ding. Nha biăp nse là phan sa niam chài bơh yau bơh cau M’Nông dê bơh rài yau lời wơl. Mìng ai bơh nha biăp nse mơya gơm 3 bơta biăp, đal gi\t krơi is hơ\, là: lơngkòt bơnung, nha bơnung mờ nha kra. Do là phan sa bơh cau M’Nông bơh rài yau tus tu\ do dê.

Cau mblàng Lơ Mu K’ Yến mờ K’ Hạnh