VOV4.K’ho - Kàl mìu nam do tus gờ` rơlau pơndrờm mờ ală nam lài mờ dà mìu den geh uă rlau pơndrờm mờ dà mìu geh kờp bal tàm ală nam lài. Tàm bơta trồ tiah gơbàn nisơna bè do, uă sươn kơphê tàm ală xã: Cư\ Mgar, Ia M’droh, Quảng Hiệp kơnhoàl Cư\ Mgar, càr Daklak dê neh geh jơnau gơtìp gơjrùh plai uă lơh cau lơh broă sa ờ su\k ơm ngan.

Suơn kơphê ơnàng rlau 1 lồ 4 sàu bơh hìu bơnhă mò Lê thị Minh, kis tàm [òn 5, xã Cư\ Mgar, kơnhoàl Cư\ Mgar, càr Dak Lak, jơh ală tờm kơphê ndrờm geh plai bơnung jù mung, boai gơtìp ồm, uă tờm geh tus 20% khà plai gơtìp gơjrùh.

Mò Minh pà g^t, mìu sùm dùl poh do den tàng bơta sùh ìo uă, tu\ pa geh tơngai ờ uă den tờm lơi tờm hơ\ ndrờm geh lơm jơnau gơjrùh plai. Bu\ lah neh geh hìu  tăc sơnơm bơto pơlam sơl mờ blơi sơnơm rê [ồm sơl, mơya jơnau gơjrùh plai kung gam ờ hềt go\ jơh sơl. Mò Lê Thị Minh, kơlôi rơcang ngan mờ đơs bè do:

- Tơnơ\ tu\ tơngai gơ ờ geh mìu den sơnđờm plai gơtìp pàl mờ gơtìp gơjrùh. Tu\ geh jơnau bè hơ\ den a` kơlôi rơcang ngan mờ lòt tus tàm ală đại lý sền gàr phan tam, mờ he lùp, khi bơto pơlam den he blơi sơnơm rê [ồm. Pa do neh [ồm 2 dơ\ sơl, `ui jù mờ `ui bò.

Tơnơ\ hơ\ dùl tu\ tơngai a` kung [ồm sơl sơnơm Bo tờm kơphê in, tơngai pa [ồm di bàr pe ngai den kung gam ờ hềt gi\t bè lơi sơl, pal lời dùl tu\ tơngai tai tu\ geh mìu den sền gơ geh sơl jơnau gơtìp gơjrùh plai halà ờ den hơ\ sồng g^t…

Tàm ală xã Ea M’droh, Quảng Hiệp mờ Ea H’Đing, kơnhoàl Cư\ Mgar, uă sươn kơphê kung geh sơl jơnau ndrờm bè do. Mò Lê Thị Năm, kis tàm [òn Djung, xã Ea M’droh pà g^t, tàm sươn kơphê ơnàng mờr 1 lồ bơh hìu bơnhă dê, geh uă tờm kơphê plai gơtìp gơjrùh mờr tus nggùl tơn.

Jơnau do tàm kàl mìu lơi kung geh lơm, mơya nam do plai kơphê gơtìp gơjrùh uă rlau. Mò Lê Thị Năm, pà gi\t:

 - Tơngai gơ geh jơnau gơjrùh plai là tàm tơngai geh mìu uă. Mìu uă lơh geh uă `ui nsồp, nha pàl là gơjrùh jơh, tơngai do là plai gơjrùh.

Kung kơ\p kờ` sơl anih lơh broă geh gơnoar dong kờl bơta sơnơm halà broă lơh lơi hơ\ nàng dong lơh ờ huan gơtìp gơjrùh plai, pal nam tơnhàu ờ geh kàr lơi, mờ tu\ gơjrùh te\ den làng bol sơlơ hoàc hươr uă rlau tai…

Khòm plai kơphê bơnung gơjrùh tềng tờm ai sền nền, ồng Nguyễn Văn Sơn, kis tàm [òn Djung, xã Ea M’droh, tàm pơndrờm: Plai gơjrùh neh jo\ gơ jù, krơi mờ plai pa gơjrùh gơ jù mung, mơya ndrờm gơ\p bal tàm jơnau boai gơtìp ro ha là ồm, gùt dar boai mờ plai geh tềl tơngo\ bơh bơsềt ồm dê.

Kung jat ồng Sơn yal, jơnau ồm boai, gơjrùh plai nam lơi kung gơbàn lơm tàm bồ kàl mìu, mơya nam do digơlan gơtìp hoàc hươr uă rlau. Ồng Nguyễn Văn Sơn, pà gi\t:

- Gơjrùh plai là jơnau gơbàn uă ngan tu\ do, tàm do tu\ plai sơlơ dờng rlau, mìu uă den gơ kung gơjrùh sơl. Làng bol gi\t, đah den đơs là tài bơh tu kòp, đah den đơs là tài bơh phơng, ai đah den đơs là tài bơh lơh [ồng kơryan rơyas, lơtung lơtăng jơh.

Broă gơbàn ngan ngồn den ờ hềt go\ geh cau lơi đơs sơl, mờ hềt sền go\ cau lơi tus bơto pơlam sơl. Kơ\p kờ` bơh bol a` dê là lơh bè lơi geh dùl nă cau lơh broă sa, cau jak, cau tăc phan mờ lơgar ndai kă bro phan ai bol a` in, 4 nă cau hơ\ lơh broă bal, bơtàu tơnguh bal…

Kòp ồm boai lơh gơjrùh plai gam sơnđan là kòp thán thư, lơh ro plai, ồm plai, ndrờm tài bơsềt Colletotrichum cofeanum lơh gơbàn, là 1 tàm ờ uă kòp lơh aniai uă ngan tàm tòm kơphe, tàm hơ\ uă ngan là tàm kàl mìu.

Bè broă sơndră mờ kòp aniai do, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp kỹ sư Lê Văn Từ, atbồ anih lơh broă tam phan mờ sền gàr phan tam kơnhoàl Cư\ Mgar, càr Dak Lak pà g^t:

- Ơ ồng, tàm kàl mìu den uă suơn kơphe làng bol gam geh bơta gơbàn gơjrùh plai. Mùl màl tàm kơnhoàl do bè lơi?

Kỹ sư Lê Văn Từ: Kòp ồm plai, ồm boai den tàm kàl do neh rơ\p gơbàn uă. Tàm kàl mìu, bơta sùh ù geh uă den lơh gơbàn kòp. Gơjrùh plai bè ờs, ờ tơl phơng sih den khà gơjrùh uă. Ală bơta phơng lơh tòm geh plai uă den ờ tơl ròng plai kung lơh gơjrùh plai.

Tàm kàl do, kòp ồm plai gơbàn uă. Tu\ trồ tiah tơngai ờ uă den gơbàn ờ uă rơlao, mơya tu\ trồ tiah geh uă mhoal den kòp ồm plai geh go\ mờ plai gơjrùh uă ngan, di lah he ờ geh broă lơh lơi kờ` sơm mờ ală bơta sơnơm kơrian bơsềt lơh gơjrùh plai den sơlơ gơtòp mhar ngan…

- Bè hơ\, bơh bơta lơi gơbàn geh kòp do mờ broă tơngo\ bơh kòp do bè lơi ơ ồng?

Kỹ sư Lê Văn Từ: Bơta gơbàn bơh kòp do là tài bơsềt lơh ồm boai, gam sơnđan là kòp thán thư tàm plai. Kòp do lơh jù plai mờ tu\ gơmu\t tàm plai den lơh ồm tơn boai plai.

Ờ mìng kòp ồm boai plai mờ ală kòp tài bơsềt lơh gơbàn tàm bơta trồ tiah bal mờ ù tiah sùh uă den lơh gơtòp mhar ngan. Lơh boai plai gơbàn ồm ờ tơl pràn kờ` ròng plai tai, phơng ờ tus ròng plai den tàng he mìng tu\p ờ uă plai neh gơjrùh uă…

- Kờ` tơmù hoàc huơr tus mờ suơn kơphe, làng bol pal geh broă lơh lơi kờ` sơndră mờ kòp do ơ ồng?

Kỹ sư Lê Văn Từ: Kờ` sơndră mờ kòp ồm boai plai, bồ kàl mìu tàm nhai 5, nhai 6, làng bol [ồm sơnơm sơndră mờ kòp tàm tòm kơphe in. Lài ngan là kờ` sơndră mờ kòp rỉ sắt tàm nha bal mờ bơsềt phồng tàm tòm.

Mờ kàl mìu, bơta sùh uă, là tơngai plai dờng kung lơh gơbàn ồm boai plai. Làng bol gơtùi [ồm uă sơnơm sơndră mờ bơsềt, bè sơnơm Anvin, Tinsopbe, ală sơnơm sơm kòp bơsềt bè Amitatot. Amitatot niam ngan, mơya khà priă kas, suơn gơbàn gơjrùh plai uă den [ồm sơnơm Amitatot jơh mhar ngan.

Gam ală bơta sơnơm ndai, tu\ trồ tiah bal mờ ù tiah jo\ den he pal [ồm tàm 2 dơ\. Tàm tơngai gơbàn ồm boai plai den geh ngui sơnơm Amitatot kờ` sơndră, ha là sơnơm boc-do, gốc đồng…

Dơ\ 2, broă sih phơng ờ tơl, khà kali, canxi ờ tơl… bơdìh mờ broă sền gàr den he pal [ồm sơndră mờ sơnơm bocdo tàm bồ kàl, tu\ go\ kòp den he gơtùi [ồm tai dơ\ 2.

Tu\ go\ kòp gơtùi [ồm uă dơ\ ờ go\ di là mìng [ồm sơnơm tàm 1 dơ\, de he gơtùi [ồm kơrian tàm tơngai hơ\. Broă lơh niam là suơn kơphe pal àng niam, ba` lời gơtìm uă ir, tu\ ù tiah sùh uă den gơbàn kòp…

- Ơi, dan ưn ngài ồng uă ngan!

Cau cih mờ yal tơng^t Lơmu K’ Yến – Ndong Brawl