VOV4.K’ho - Trồ tiah tam gơl [uơn tàm broă geh uă bơta kòp gơtòp tơnguh bơtàu, tàm hơ\ geh kòp jơng tê bơr. Kuơ màng, do là tu\ kơnòm dềt lòt bơsram, tiah kis ơm bal tàm hìu bơsram là bơta tòm lơh gơbàn kòp jơng tê bơr [uơn ngan gơtòp di lah ală cau mè bèp ờ rơcang lơh niam ală broă sơndră mờ kòp ai kòn dềt in. tơnơ\ do, là jơnau cih bơh mpồl cau ai tơng^t jơnau đơs do tàm gah sơm kòp kòn dềt tơrgùm bal, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên bè kòp jơng tê bơr tu\ do.

Kòp jơng tê bơr là dùl tàm ală kòp gơtòp mờng gơbàn ngan tàm kòn dềt, kòp do geh dùl bơta virus tàm gùng pròc geh măt sơnđan Enterovirus lơh gơbàn. Tàm hơ\ tuýp Enterovirus 71 (EV71) di gơlan lơh gơbàn ală bơta ờ niam bè as sồt klờm soh, as sồt tơngoh. Kòp mờng gơbàn tàm kàl mrềt – prang mờ gơtòp pràn ngan, den tàng kòn dềt geh ơm tàm tiah gal cau bè hìu ơm bal, hìu bơsram mẫu giáo sùm [uơn gơtòp rơlao.

Tàm gah sơm kòp kòn dềt tơrgùm bal hìu sơnơm tiah Tây Nguyên, kòp jơng tê bơr gơbàn rah rài gùt nam. Bơh bồ nam tus tu\ do, gah sơm kòp do neh dờp sơm kòp ai di pơgăp 200 nă kơnòm dềt gơtìp kòp jơng tê bơr. Kòp do gơguh bơh bồ nhai 9 pa do, tu\ kòn dềt sơn đờm mu\t bơsram wơl.

Đơs bè ală bơta tơngo\ bơh kòp jơng tê bơr, Tiến sĩ, bác sĩ Trần Thị Thuý Minh, kuang atbồ gah sơm kòp kòn dềt tơrgùm bal, hìu sơnơm tiah Tây Nguyên pà g^t:

Kòp jơng tê bơr là kòp gơtòp mhar, gơbàn lài ngan là kòn dềt duh să di mơ, bơsiă di mơ, tơnơ\ mờ hơ\ gơl^k toh dà tàm bơr, tàm mpàng tê, mpàng jơng, tềng ku kơl tang, geh kòn dềt gơtìp jê ndul gơjroh di mơ. Di lah ờ gơbàn jroă den kòp mờng gơbàn tàm 7 ngai là bời.

Kòn dềt Trần Hoài Tâm, 2 sơnam kis tàm kơnhoàl Cư\ Kuin gam sơm kòp jơng tê bơr tàm gah sơm kòp kòn dềt tơrgùm bal hìu sơnơm tiah Tây Nguyên. Lài mờ hơ\ kòn dềt dềt do gơtìp duh să uă, rơtơs jơng tê, ờ gơtùi ngui mờ sơnơm gơmù duh să, geh tơngo\ b^c mờng nrơ\t mờ `ìm sùm. Lo\ Ngô Thị Trinh, mè kòn dềt Trần Hoài Tâm yal:

Bàr ngai sơnrờp kòn a` ờ bài sa, a` jàng lah kòn ờ lah sa den tàng blơi sơnơm bổ ai kòn in hùc, ngai tơnơ\ tàm tu\ 4 jơ drim den duh să mơya gam bè ờs, ai hùc 1 kơl dung sơnơm tơmù duh să, tus drim ngai tơnơ\ hùc tai 1 kơl dung tơmù duh să, tus 8 jơ den gơtìp rơtơs jơng tê mờ tus piam tàm hìu sơnơm.

Tu\ lài ngan geh bác sĩ yal là kòp as sồt bơr, ngai tơnơ\ bác sĩ đơs là kòp jơng tê bơr mờ cèng tus hờ hìu sơnơm do.

Dùl nă kòn dềt ndai là oh Vi Cao Lâm, 3 sơnam, kis tàm [òn dờng Buôn Ma Thuột kung gam sơm kòp jơng tê bơr. Mò Lương Thị An, mò tòm oh Lâm pà g^t, tàm [òn geh kòn dềt gơtìp kòp jơng tê bơr, oh Lâm geh tìp bal mờ cau gơtìp kòp do den tàng gơtòp. Mò Lương Thị An pà g^t:

-Sao mu\t piam kòp neh 3 ngai, tàm hìu sao gơtìp duh să, ờ gơtùi b^c, duh să tus 39 độ C. Geh hùc sơnơm tơmù duh să mơya ờ gơmù den tàng mè bèp cèng tus hờ hìu sơnơm.

Kòp jơng tê bơr mờng gơtìp tàm kòn dềt bơh 3 tus 5 sơnam, geh tu\ gam gơtìp mờ ală kòn dềt neh dờng đao mờ kòn dềt pa deh. Kòp gơtòp bơh cau do tus cau ndai bơh broă tìp mờ dà bơh tàm bơr, rơnồng dờ, muh, toh dà ha là phơng cau kòp.

Tìp mờ phan nhơl. Phan ngui cau kòp ha là sa, di hùc dà geh virus. Tàm bơta ờ jroă, kòp jơng tê bơr [uơn sơm bời mờ ờ lời gơbàn bơta lơi, mơya di lah jroă, gơbàn bơta ờ niam den broă di gơlan gơbàn chơ\t là uă ngan.

Tu\ do, kòp jơng tê bơr ờ hềt geh sơnơm vaccine sơndră mờp kòp kung bè sơnơm sơm bời kòp do. Mơya tu\ do virus lơh gơbàn kòp [uơn ngan gơsơ\t mờ ală bơta dà gơsơ\t kòp, den tàng broă lơh niam ngan kờ` sền gàr bơta pràn kơl dang să jan kòn dềt in là rơcang sơndră mờ kòp jăt broă lơh 3 kloh là “sa kloh, ơm kloh, nhơl kloh”.

Ală cau mè bèp bal mờ cau sền gàr kòn dềt pal sùm rào tê mờ sơ[ong sơndră mờ vi khuẩn ai să tòm mờ ai kòn dềt in, tàm hơ\ uă ngan là tu\ tru\ phan sa, ai kòn dềt in sa mờ tơnơ\ mờ tu\ neh lòt jă brê; jùt hìu kloh niam, rào kloh phan nhơl kòn dềt mờ dà sơ[ong ha là dà geh klài bal mờ dà cloramin B. Tu\ kòn dềt geh ală bơta tơngo\ geh pin gơbàn kòp, pal cèng mơ kòn dềt lòt kham tàm hìu sơnơm mờ lơh jăt di mờ jơnau bác sĩ bơto.

Nàng geh tai bơta gi\t wa\ bè kòp jơng tê bơr kung bè ală broă lơh rcăng sơndră mờ kơryan kòp geh cồng nha, bác sĩ Trần Thị Thúy Minh, Kuang atbồ Khoa kòp kơnòm dềt tơrgùm bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên geh ală bơta bơto pơlam loh làng tàm dơ\ boh bơr tơnơ\ do:

Ơ bác sĩ! Geh ală bơta kòp lơi tàm kơnòm dềt geh bơta gơ tơngo\ ndrờm bè kòp jơng tê bơr mờ [ươn lơh gơlik bơta ờ chài đal gi\t mờ kòp ndai? Broă chài đal gi\t ală bơta kòp do bè lơi, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Trần Thị Thúy Minh: Kòp jơng tê bơr geh tềl tơngo\ mùl go\ ngan, hơ\ là duh să mờ gơlik toh dà tàm dơlam mpàng tê, mpàng jơng mờ tềng mbùng. Bàr pe nă cau digơlan geh ală tềl tơngo\ đah bơdìh ndrờm gơ\p sơl lơh gơlik bơta ờ wa\ wờng, bè: cau kòp duh să tơngai sơnrờp tài bơh virus ndai lơh gơlik toh pơrhê, toh pơrhê hơ\ ờ hềt mpờl loh làng den tàn [ươn tồn là gơtìp kòp jơng tê bơr. Mơya, toh pơrhê bơh ală bơta kòp ndai dê ờ geh bơta sồt mồr tàm dơlam mpàng tê, dơlam mpàng jơng. Bơdìh hơ\ tai, ală cau kòp rơhe sa tơngai sơnrờp, toh dà ờ hềt loh làng nàng đal gi\t mờ kòp jơng tê bơr mơya toh dà bơh kòp rơhe sa dê sùm geh tàm làm gùt să jan, geh bơh bồ tơn, să jan tus jơng tê mờ geh uă bơta sơnam cau krơi is. Kòp dơ\ pe digơlan lơh gơlik bơta ờ chài đal gi\t mờ kòp jơng tê bơr hơ\ là ală sồt mồr gơlơh bè virus ndai mờ ờ go\ di là virus lơh gơlik kòp jơng tê bơr. Mơya, bơta gơ tơngo\ mùl go\ ngan bơh kòp jơng tê bơr dê là gơlik toh pơrhê tàm dơlam mpàng tê, dơlam mpàng jơng mờ tềng mbùng tàm ală ngai tơnơ\ den geh uă ngan mờ kung [ươn ngan đal gi\t sơl pơndrờm mờ ală kòp ndai.

Nàng geh kham mờ đal gi\t kòp di tu\, tơnơ\ tơn tu\ oh dềt geh ală bơta gơ tơngo\ bơh kòp jơng tê bơr dê hala pin gơtìp kòp jơng tê bơr, bè: duh să, gơlik toh dà tềng dơlam mpàng tê, dơlam mpàng jơng, tềng công mong tê, công mong jơng, tềng kồ krung, kồ kơltăng den pal jun kòn tus hờ hìu sơnơm rềp ngan rlau jơh nàng geh kham, đal gi\t kòp mờ sơm kòp di tu\.

Ơ bác sĩ! Kòp jơng tê bơr dilah ờ geh sơm kòp di tu\ den geh lơh gơlik ală bơta gơ aniai ngòt rơngơ\t bè lơi?

Bác sĩ Trần Thị Thúy Minh: Kòp jơng tê bơr ờ huan ngan gơtìp bơta aniai mơya tu\ neh geh bơta aniai den sùm là kòp kơn jơ\ ngan mờ digơlan lơh chơ\t să cau kòp in. Tu\ do, kòp jơng tê bơr geh 4 Độ:

Độ dùl: là ală cau kòp dilah gơlik toh dà tềng dơlam mpàng tê, dơlam mpàng jơng, duh să dùl êt den sùm là gơbàn tàm pơgăp 7 ngai.

Độ bàr: là geh độ 2A là ală cau kòp geh toh dà tàm dơlam mpàng tê, dơlam mpàng jơng, duh să uă, gơtuh hă uă, rơtơs să, geh mhàm gơ ntoăt mhar hơđơm 130 dơ\ tàm dùl phuk. Độ 2B là tu\ kòn dềt geh bơta gơ aniai bè ơ ră tơngoh, bè: rơtơs să uă, gùng mhàm ntoăt mhar, bi\c ờ lơ hă, halà geh ală bơta ờ niam ơ ră tơngoh bàr pe tiah ndai là ală cau pal geh dong kờl sơm kòp sơrbac mhar tơn. Broă dong kờl sơm kòp sơrbăc mhar tơn là dờng màng ngan tài bơh kòp jơng tê bơr gơbàn aniai mhar ngan. Dilah bol he ờ dong kờl sơm kòp di tu\ den cau kòp digơlan lơbơn nùs, ờ kah tai mờ chơ\t.

Độ 3: là ală cau kòp kơn jơ\ ngan. Cau kòp gơtìp as klờm soh kơn jơ\, gùng mhàm ntoăt mhar, aniai ơ ră tơngoh, pal geh dong kờl sơm kòp tàm khoa hồi sức.

Độ 4: là ală cau kơn jơ\ ngan gi\t lơh pal geh dong kờl sơm kòp sơrbac mhar, bè: cau kòp gơtìp lơbơn nùs, ờ pràn tă nhơm.

Mờ tàm ală cau dilah pin tam gơl bơh độ 1 tus độ 2 A kung là ală cau pal geh bơta kham sơm kòp tàm hìu sơnơm sơl nàng sền go\ bơta aniai mờ sơm kòp di tu\. Tài bơh tu\ cau kòp tam gơl tus độ 2B mờ ờ sơm kòp den digơlan tam gơl aniai mhar tus độ 3, độ 4 mờ chơ\t mhar ngan.

Tu\ sền gàr kơnòm dềt gơtìp kòp jơng tê bơr tàm hìu, den mè bèp pal kah ală bơta lơi, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Trần Thị Thúy Minh: Mè bèp pal kah ală bơta tơnơ\ do:

Dơ\ dùl: là ai kòn in sa tơl phan sa bơkah tơl pràn, dipal mờ sơnam kòn dê nàng lơh ai kòn dềt in geh bơta pràn sơndră mờ kòp ngan ngồn, ba` wèr bơkal phan lơi.

Dơ\ 2: là tu\ sền go\ ală tềl tơngo\ gơbàn kơn jơ\, hơ\ là duh să uă duh să sùm ờ gơmù, rơtơs să uă halà bơthi\ nhìm sùm ờ jai pơn jồh, gơtuh hă uă, mprơm jơng tê, `ă ntàu lòt rê ờ jai. Tơnơ\ tu\ geh ală bơta gơ tơngo\ hơ\ tơn den pal jun kòn dềt tus mhar hờ hìu sơnơm rềp ngan rlau jơh nàng ală sau in geh kham, đal gi\t kòp mờ sơm kòp di tu\.

Dơ\ pe: là dilah kòn dềt ờ geh ală tềl tơngo\ hơ\ den bơdìh mờ phan sa bơkah tơl pràn den ràu sàng goh tềng ală toh dà tàm dơlam mpàng tê, dơlam mpàng jơng mờ tềng ală anih ndai tàm să ja` nàng kòn dềt ờ gơtìp aniai bơh sồt mồr.

Uă ngan kòp jơng tê bơr ndrờm gơbàn tàm pơgăp bơh 5 tus 7 ngai là bời, mơya bàr pe nă cau gơbàn kơn jơ\ geh ală bơta gơ tơngo\ bè bol a` pa yal bơh nti, den là ală cau pal jun mhar hờ hìu sơnơm rềp ngan rlau jơh nàng geh kham, đal git kòp mờ sơm kòp di tu\, tài bơh bơta aniai bơh kòp jơng tê bơr dê sùm gơbàn tàm pơgăp 48 jiơ bơh sơnrờp mờ pal geh dong kờl sơm kòp sơrbac mhar.

Ơi, dan ưn ngài bác sĩ Trần Thị Thúy Minh uă ngan!

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến