VOV4.K’ho - Tơngai do, tàm uă tiah bơh càr Gialai dê, ală bơta biăp sa plai bè blơn, nhồng, rơpual ală bơta bơh làng bol lơh broă sa dê gơtìp nhòp nha. Kòp lơh aniai mhar ngan lơh tờm biăp chơ\t dùl ròt, lơh hoàc hươr phan bơna uă ngan cau tờm sươn in. Jơnau  do geh yal bè kòp do aniai tàm sươn tam biăp tàm xã Ia Der, kơnhoàl Ia Grai:

Ồng Hoàng Xuân Chuyển, ơm tàm [òn Hà Thanh, xã Ia Der, kơnhoàl Ia Grai, càr Gialai pà gi\t, tu\ do nggùl sàu nhồng hìu bơnhă ồng dê neh sơnđờm gơhàu rơng, bơkàu kung neh geh dùl êt sơl. Mơya, bàr pe ngai do, ồng Chuyển sền go\ bàr pe tờm gơtìp nhòp nha tu\ nha gam tơlir.

Jat mờng chài bơh ồng dê, do là kòp nhòp nha tơlir. Tài bơh tu\ sơnđờm gơtìp kòp, chi nisơna gơtìp nhòp gơjrùh, trồ mang, dà mhual tus, trồ tiah ram uă, chi kis niam wơl. Bè hơ\ sùm pơgăp 4 ngai mang, chi chơ\t tơn.

Tu\ do tàm sươn nhồng ồng dê, neh geh jơ\t tờm chơ\t. Jat ồng đơs lài, kòp do digơlan gơlơh bơtờp, lơh hìu bơnhă ồng hoàc hươr uă ngan. Dilah du\i sơrbì, tam chi ndai, den tàm ù kung gam gơdram kòp sơl. Ồng Chuyển kơlôi rơcang mờ pà gi\t bè do:

 “Tờm nhồng, lơh rơng gơ in hàu, tu\ tam den dùl tu\ tơngai nisơna gơ nhòp chơ\t gơjrùh, hơ\ sồng gơ ồm, tờ sền, jơng rơyas tờm hơ\ gơtìp ờ niam. Đơs bal là hoàc hươr uă ngan. Tu\ sơnđờm geh bơkàu, rơcang geh plai, sơnđờm ai tơnhàu plai den là gơ chơ\t. Lồi du\t là ờ geh tơnhàu. Ù tàm tiah hơ\ aniai tềng hơ\”.

Kung ndrờm bè jơnau ồng Chuyển dê sơl, mò Nguyễn Thị Thời, ơm tàm [òn Hà Thanh, xã Ia Der, kơnhoàl Ia Grai, càr Gialai den gam kơlôi rơcang ngan tài bơh dùl sào sơlăt hìu bơnhă dê digơlan gơtìp sơrbì gời. Mò Thời pà gi\t, sươn sơlăt bơh hìu bơnhă dê bơh tu\ tam kis dờng niam ngan.

Mơya, tu\ căt 4 nha den sơnđờm gơ nhòp nha. Trồ ngai geh tơngai den nhòp gơjrùh, trồ mang geh mhual den gơ kis niam wơl. Mìng 3 ngai là gơ chơ\t jơh tơn. Tờm lơi gơtìp dùl êt bơtuah gam kis dùl tu\ tơngai den pàl nha mờ ồm tờm. Den tàng bè hơ\, bulah sơlăt là tờm chi tam lơyah ngai geh cồng nha lơh sa uă, mơya kung digơlan gơtìp hoàc hươr uă sơl. Mò Nguyễn Thị Thời, đơs:

 “Tờm pàl nha, gơ nhòp. Tờm bơh tờm sơlăt dê gơ gơlơh bè gơtìp phan lơi hơ\ sa, gơ rơdàng sùm tờm, tàm dơlam gơtìp ồm. Du\i sền, rơyas gơtìp phan lơi kăp sa jơh, rơyas gơtìp pàl. Tus tu\ tờm lơi kung lơh ngan sền gàr gơ in dờng, rơyas pal ring, mơya do gơtìp kuềt te\ nggùl. Sền bè là ờ gơtùi tai, du\i sền, nggùl tờm sơlăt kung gơtìp ồm jù sơl. Ndrờm bè ờ geh sa. Den tàng làng bol tàm do tu\ do rơngòt ngan”.

Kòp nhòp tơlir kung là jơnau rơngòt ngan sơl bơh uă làng bol lơh broă sa tam biăp ndai dê tàm tiah do, ngan là ală hìu bơnhă tam biăp sa, ală tờm rơpual ală bơta, nhồng, bunh, rơpung kài, blơn su\t, khuah mre\...Jat làng bol lơh broă sa tam biăp tàm [òn Hà Thanh, xã Ia Der, kơnhoàl Ia Grai dê yal, kòp do là kòp gơbàn sùm geh bơh dùl bơta vi khuẩn kis tàm tiah ù. Vi khuẩn do lơh tờm chi ờ gơtùi jồp geh dà, phơng, gơlam tus lơh chi ờ pràn mờ chơ\t. Jơnau gơ tơngo\ bơh sơnrờp bơh tờm chi bơtờp kòp dê là geh ală tềl jù mung dềt jat tờm lơh chi gơtìp nhòp dùl êt tu\ trồ tơngai.

{ùi drim mờ trồ mang chi kis niam wơl mơya tàm tu\ ngai halà mho den tờm chi gơtìp nhòp gơjrùh, do là tu\ tơngai tờm chi gơtìp kòp, mìng bàr pe ngai tơnơ\ nha gơtìp nhòp pàl, tờm chi gơtìp nhòp nisơna gơlơh bè ờ tơl dà tơnơ\ hơ\ gơtìp chơ\t jơh dùl tờm. Nàng rơcang sơndră mờ kơryan kòp nhòp nha tơlir gơbàn tàm biăp, làng bol lơh broă sa neh ngui uă bơta sơnơm sền gàr phan tam mờ lơ òr ìs ù tàm tơngai, mơya ndrờm ờ geh kuơ. Ồng Nguyễn Văn Trung, ơm tàm [òn Hà Thanh, xã Ia Der, đơs:

 “Neh ngui sơl ală bơta sơnơm sền gàr phan tam, mơya ờ go\ cồng nha. Dacovin, Xì cọp, Ricarben…mơya ờ go\ geh cồng nha. Broă rơcang sơndră là lơ òr ù ìs tàm tơngai, tuh vôi, tuh phơng lân. Mơya kơryan dùl êt lơm gời”.

Jơnau gơbàn bơh tu\ gơtìp kòp tus tu\ tờm chi chơ\t là mhar ngan, ờs mờng tàm pơgăp ờ hềt tus 1 poh. Jơnau gơ aniai ngòt rơngơ\t rlau là kòp do geh tơl pràn lơh bơtờp tus mờ tờm chi gam pràn den tàng hoàc hươr lơh sa gơ wèt mờ ală sươn biăp geh kòp là uă ngan, geh tu\ là gơtìp sơrbì jơh tơn. Mò Nguyễn Thị Thời, ơm tàm [òn Hà Thanh, xã Ia Der, kơnhoàl Ia Grai, đơs: 

“Ờ tam den là ờ gơtùi. Đơs ngan là làng bol mìng tàm pơlam is là tuh sơnơm do, [ồm sơnơm ne lơm mơya bơtuah den kơryan kòp di dùl êt. Tờm lơi gơtìp dùl êt den bơtuah đau là dong gơ kis wơl, tờm lơi gơtìp nhòp den là ờ geh sơnơm lơi gơtùi kơryan jơh kòp ờ, jat a` den mìng là pal du\i sơrbì te\. A` kung tam tềng àr biăp neh geh kòp bơh lài, den pal du\i sơrbì te\, den tàng pơhì pơhà gời sơntìl, mờ sơntìl den blơi kas priă ngan”.

Kờ` dong kờl làng bol g^t wă rơlao tai mờ geh broă rơcang sơndră, lơh tu\ suơn tam phan, biăp gơbàn kòp `òp tơlir, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp kỹ sư Lê Bá Nghiêm, lơh broă tàm anih bơto pơlam broă lơh sa càr Gia Lai bè broă do.

-Ơ kỹ sư, kòp `òp tơlir là kòp bè lơi mờ kòp do mờng gơbàn tàm ală phan tam lơi?

Kỹ sư Lê Bá Nghiêm: Hơ\ là bơta tơngo\ `òp tơlir gơbàn tàm mpồl biăp sa plai. Tu\ do, tu\ đơs tus bè ro tơlir, den geh 1 bơta vi khuẩn lơh gơbàn, mpồl vi khuẩn do geh măt sơnđan là Pseudomonas. Mpồl do lơh gơbàn kòp tàm uă tòm jơi rơpoal, blơn su\t mờ gam geh tàm ală bơta jrang ndai tai.

Kòp do geh tàm uă bơta phan tam ndai, mìng là ală bơta phan tam geh jrang. Đơs ngan là tàm trồ ngai gơ`òp, tu\ trồ m[ur den tơlir bè ờs wơl. Mìng tu\ he ờ sền gròi, tơnơ\ mờ bơh 3 tus 4 dơ\ `òp bè hơ\, phan tam he dê gơbàn chơ\t jơh.

-Tu\ do, jăt a` g^t, bơdìh mờ bơta vi khuẩn mờ kỹ sư pa yal den gam geh uă bơta ndai tai lơh gơbàn `òp tàm biăp bè chi kăp rơyas, ha là bơsềt,… Bè hơ\, kỹ sư gơtùi yal lơh bè lơi kờ` g^t đal bè lơi là `òp tơlir kờ` ba` gơbàn tìs mờ kòp ndai, bơh tu\ hơ\ jòi geh broă lơh geh cồng nha lah ờ?

Kỹ sư Lê Bá Nghiêm: Jăt pang sră kơlôi sơnơng geh cih, kòp do neh geh bơh nam 1986. Tàm ală phan tam sa plai, di lah ờ lơh niam broă tam pơdar bal phan tam den ờ gơtùi gơsơ\t jơh kòp `òp tơlir do. Bè broă pal lơh gơtùi đơs, kờ` tơn jơh kòp `òp tơlir, he ngui ală broă lơh mờng chài tàm suơn den hơ\ sồng geh tơn jơh kòp do.

Tàm mùl màl, broă lơh lài ngan bol a` kờ` đơs tus là broă tam. Lài ngan là broă tam pơdar bal. Mùl màl, ală hìu nhă kờ` tam uă rơpoal, nhồng, blơn su\t den ba` tam uă kàl pơn jăt tơn. Di lah tam uă blơn su\t, rơpoal, nhồng den kàl tơnơ\ he tam phan tam ndai.

Mùl màl ală bơta biăp do tàm ù ra`, tus kàl tơnơ\ kờ` tam pơdar, ală hìu tam phan tam geh dà den niam rơlao. Tài vi khuẩn do ờ gơtùi kis tàm ù geh dà, den tàng mìng kờ` 2 poh tram mờ dà, ală vi khuẩn do neh gơbàn chơ\t jơh, den tàng broă lơh lài ngan kờ` tơmù kòp do là pơdar tam ală phan tam.

-Tài bơta vi khuẩn lơh gơbàn kòp `òp tơlir kis tàm ù jo\ tơnơ\ mờ tu\ tam cah phan tam, bè hơ\, bơdìh mờ broă pơdar tam phan bè ồng pal yal, den dan ồng pà g^t, làng bol pal lơh ù bè lơi kờ` gơsơ\t kòp do?

Kỹ sư Lê Bá Nghiêm: Mùl màl rài kis bơh vi khuẩn do dê là geh tiah kờ` kis. Di lah kàl lài hìu nhă tam blơin su\t ha là rơpoal, nhồng mờ ờ lơh kloh niam suơn tam hơ\, ờ rơsìh [òk vôi, ờ gơsơ\t ờ uă vi khuẩn tàm ù hơ\, gam gơlời bơh kàl tam lài den do là bơta tòm kờ` lơh tiah vi khuẩn ơm kis.

Den tàng, he kờ` lơh kloh ù lài mờ tu\ tam gơl kàl là kuơ màng ngan tus mờ ală hìu tam biăp mờ di gơlan tam uă phan tam sa plai do. Ù tiah hơ\ là bă ù tiah geh tam cah is tơn.

Tam cah is mờ rơsìh vôi den hơ\ sồng niam. Làng bol go\ biăp neh gơbàn `òp tơlir do bloh, tu\ sơnrờp he kơlôi bè ờs tài trồ tơngai duh den tàng `òp, he ờ sền gròi nền nòn mơya gơ bàn sùm bơh 2, 3 dơ\ bè hơ\ là gơbàn chơ\t.

Dơ\ 2 tai là vi khuẩn do gơtòp tàm tiah ù mhar ngan, den tàng he pal sền kờ` go\ kòp `òp tơlir den broă lơh lài ngan là pal dus jrang do sơbì ngài hờ bơdìh.

Gơtùi tờ bơtô tơ\p ha là chu den hơ\ sồng kơrian geh kòp do. Mơya pal kah 1 bơta kuơ màng ngan, tu\ he dus ală jrang gơbàn kòp `òp tơlir den ba` rơtuh ù. Tài tu\ he rơtuh ù, rơyas tăc gơdùh den hơ\ là tiah gơtòp kòp mờ kòp gam geh sùm tàm suơn.

-Tu\ jrang tòm neh gơbàn kòp, cau tam phan gơtùi ngui bơta sơnơm sền gàr phan tam lơi kờ` sơm lah ờ ơ kỹ sư?

Kỹ sư Lê Bá Nghiêm: Tàm broă sơm kòp `òp tơlir, tu\ do cau sền gròi tus mờ mpồl bơsềt sơndră mờ Bacilus mờ testomisit là ală mpồl bơsềt sơndră kơrian. Hơ\ là tu\ geh ală mpồl bơsềt do den mpồl ndai ờ geh tus jơh kàl tam phan hơ\ tơn.

Mùl màl, bè broă mờng chài tam biăp sa plai, a` đơs tòm là ală jrang neh gơbàn kòp den ờ geh kuơ tai. Neh gơbàn kòp là 1, 2 poh tơnơ\ gơbàn `òp mờ chơ\t tơn. Tu\ do, bol a` kơlôi là di lah mìng ngui bơsềt sơndră kờ` kơrian vi khuẩn den ờ geh cồng nha tàm suơn tam biăp niam.

Hơ\ là suơn pơgăp tàm 1 sào tam blơn su\t, gơbàn bơh 50 tus 70 tòm gơbàn `òp tơlir den mìng geh 1 broă lơh là pal dus. Tu\ do, geh ờ uă bơta sơnơm kơrian broă gơtòp, kờ` tam cah is, ờ di là sơm bời. Den tàng lơh bè lơi kờ` kơrian bơsềt do, vi khuẩn do geh tàm hơ\.

-Ơi, dan ưn ngài kỹ sư!

Cau cih mờ yal tơng^t Lomu K’ Yến – Ndong Brawl