VOV4.K’ho - Ală nhai pa ndo, tàm ală xã Ea Yông, Ea Kênh mờ thị trấn Phước An, gơwèt kơnhoàl Krông Păc, càr Dak Lak neh gơbàn tờm sầu riêng gơtìp chơ\t dùl ròt, lơh gơbàn hoàc hươr uă ngan bè phan bơna. Tu\ do, gah lơh broă geh gơnoar neh lơh loh jơnau bơh tài lơh gơlik kòp do, uă ngan là bơh bơsềt Phytopthora Palmivora lơh aniai mờ gam lơh ngan dong làng bol lơh broă sa sền gàr dong kờl wơl sươn chi.

Hìu bơnhă ồng Y Blet Niê, tàm [òn Yung, xã Ea Yông, kơnhoàl Krông Păc, càr Dak Lak geh rơlau 120 tờm sầu riêng tam tàm bơrlu\ bal tàm sươn kơphê. Nam lài, ală tờm sầu riêng do neh ai hìu bơnhă ồng in mờr 25 tấn plai, geh priă cồng mờr 1 tơmàn priă. Tàm dơ\ gơbàn uă kòp sầu riêng chơ\t dùl ròt bồ nam do, jơh dùl suơn chi bơh hìu bơnhă ồng Y Blet Niê dê ndrờm bơtờp kòp jơh, tàm hơ\ geh 10 tờm gơtìp chơ\t, mờr nggùl khà chi gam wơl pal koh jơh ntê mìng gam wơl tờm gời. Tus tu\ do, chi gam geh bơkàu mờ tơ\t plai, mơya khà tơ\t plai là dùl êt ngan. Ồng Y Blet Niê, pà g^t:

“Tơngai tu\ do, bè tờm do gam gơtìp kòp mờ ờ hềt gơtùi sơm kơryan jơh kòp, tu\ do, neh ro nha mờ gam gơtìp kùar tờm….Hìu bơnhă gam lơh broă bè cuh tờm, [ồm sơnơm adiphos mờ koh sơrbì jơh ală ntê nha neh gơtìp kòp mờ ro. Kung dan mờ ală cau jak chài geh ală broă lơh kơryan kòp ai tờm sầu riêng in, kơryan jơh kòp ai tờm sầu riêng in”.

Jơnau lơh kòp gơbàn uă, lơh aniai tàm uă tiah geh đơs là tài bơh ală nam rềp ndo, sầu riêng gơtìp tơnhàu uă ngan ir. Làng bol ngui sơnơm lơh tơn pràn, phơng hoá học lơh tờm geh uă plai, lơh sầu riêng gơtìp ờ pràn, tơrmù bơta pràn jak sơndră mờ kòp, den tàng gơtìp bơsềt phytopthora lơh aniai. Ồng Nguyễn Văn Hải, lơh broă tàm Đội 19, Công ty Kơphê Phước An, pà gi\t: Tài bơh sơngka sền gàr di bơta chài, ờ go\ tơnhàu uă ir, den tàng sươn sầu riêng ồng dê bulah gơtìp kòp sơl, mơya gơtìp dùl ết lơm, ờ go\ geh tờm sầu riêng lơi gơtìp ro mờ chơ\t ờ. Ồng Nguyễn Văn Hải, đơs bè do:

“Dùl lồ khi lơh geh 1 tơmàn 600 tơlak priă, ai a` den mìng lơh geh 800 tơlak priă lơm. Khi ngui sơnơm hoá học lơh chi geh uă plai tàm dùl, bàr, pe nam là jơnau bè ờs ngan. Mơya, tơnơ\ bàr pe nam tơnơ\ den chi gơtìp ờ pràn, gơtìp kòp chơ\t mờ a` den ờ go\ lơh bè hơ\ ờ…”.

Ồng Trương Quang Tuấn, Phó Tổng giám đốc Công ty Trách nhiệm hữu hạn Một thành viên Kơphê Phước An, pà g^t: Tờm sầu riêng geh tam tàm bơrlu\ bal uă ngan tàm 500 lồ kơphê jàu ală hìu làng bol dờp khoán tàm ală xã Ea Yông, Ea Kênh mờ thị trấn Phước An in. Jơh ală sầu riêng tàm bă ù do ndrờm gơtìp bơtờp bơsềt Phytopthora tàm dơ\ kòp pa do, tàm hơ\ geh pơgăp 30% khà chi gơtìp chơ\t ha là pal koh sơbì. Mờ bơta lơh bal jơh nùs ngan bơh ală cau jak chài dê, kòp ờ gam lơh bơtờp tai, mơya broă sền gàr dong kờl wơl ală sươn chi gam kis den cồng nha ờ hềt go\ ngan ngồn. Bè broă lơh tơrlòng lài mờ dong làng bol sền gàr dong kờl wơl suơn chi, ồng Trương Quang Tuấn, pà gi\t:

“Công ty lơh tơrlòng lài geh broă lơh sền gàr dong kờl suơn sầu riêng den Lộc trời lơh dùl suơn, mờ công ty Đô-na lơh 6 suơn, tàm hơ\ geh 3 suơn là gơtìp kòp jroă ngan, mờ 3 suơn geh lơh bè rơcang lài. Tus tu\ jơ do, den công ty neh yal mờ ală hìu dờp in pal sền ală broă lơh mờ dong kờl làng bol bè phơng sih, sơnơm tơm ba mờ bơto pơlam bơta chài rơcang sơndră kòp. Tus tu\ do, kung gam ờ hềt geh jơnau đơs pơndu\t ngan ngồn sơl, mơya, bàr pe suơn chi kung neh geh sơl ală lơng kòt bơnung”.

Tiến sĩ Trương Hồng, lơh broă tàm Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên mblàng bè kòp tàm tòm sầu riêng bal mờ ală broă lơh kờ` sơndră mờ tơmù kòp:

- Ơ Tiến sĩ, di gơlan tài broă tơn pràn uă ir mờ ală broă neh lơh tòm sầu riêng tàm kơnhoàl Krông Păc gơbàn chơ\t uă tàm tơngai pa do?

Tiến sĩ Trương Hồng: Bơh tàm broă sền, kơlôi sơnơng bơh bol a` dê den geh bal ală broă bè do. Geh 2 bơta tòm là bơta geh is bal mờ bơta he lơh. Bè bơta he lơh, tài cồng nha broă lơh sa bơh broă tam bơrlu\ bal tòm sầu riêng tàm suơn kơphe là uă ngan. Den tàng, làng bol neh tam uă. Sih phơng, ngui uă bơta sơnơm sền gàr phan tam, mờ broă kờ` là geh sa mhar bơh tòm sầu riêng dê. Tu\ mờ he kờ` geh uă ir den bơta pràn bơh tòm gơmù, tòm [uơn gơbàn ờ pràn, bơta pràn sơndră mờ kòp kung gơmù sơl. Tu\ tu, kòp tus, tàm hơ\ uă ngan là bơsềt kòp Phitoptora sò tơm lơh tòm sầu riêng chơ\t mhar ngan, hơ\ là 1 tàm ală bơta tòm tàm tiah tam sầu riêng tàm suơn kơphe Phước An gơbàn bơta do.

- Ơ tiến sĩ, kòp tài bơsềt Phitoptora geh gơl^k bè lơi mờ geh tàm tu\ lơi?

Tiến sĩ Trương Hồng: Bơsềt Phitoptora là bơsềt thuỷ sinh, tài dơ\ lài do geh gơrềng bơh tam gơl trồ tiah, mìu tàm kàl prang, nhai 12 geh mìu, den ală bơta tàm trồ tiah ni sơna bè hơ\ den geh kuơ tus mờ ờ uă bơta bơsềt bal mờ tu, kòp lơh aniai phan tam pràn. Bè ờs, kòp do gơbàn tàm lồi kàl mìu mờ bồ kàl prang. Kòp sùm geh tàm tòm tài kàl mìu jo\ bal mờ phan tam ờ pràn. Tòm tài geh lơh uă ir den tàng gơbàn ờ pràn sơndră mờ kòp, lơh tòm chơ\t mhar, gam di lah tòm pràn den he geh sơndră di tu\. Mờ di lah ờ pràn tai den chơ\t mhar ngan…

- Bè hơ\, broă sơndră mờ kòp lơh aniai do là bè lơi ơ tiến sĩ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Gơwèt mờ ală kòp do he mìng sơndră là broă lơh tòm, tu\ neh gơbàn kòp den lơh kòl dà tàm tòm den tàng kal ke ngan kờ` gơsơ\t kòp. Sơndră mờ kòp mờ broă: 1 là tu\ tam pa he pal kah tam sơntìl kloh ờ geh kòp. Dơ\ 2 là tam mờ khà di mơ mờ sih phơng hoá học di pal; ngui uă phơng hữu cơ, ngui  uă chế phẩm sinh học. Kuơ màng ngan là pal sùm sền gròi suơn tam phan kờ` tu\ geh ală bơta gơbàn ni sơna den he pal sền nền nòn kờ` geh ală broă rơcang sơndră geh cồng nha. Broă lơh kuơ màng ngan là pal tam bơrlu\ bal mờ khà di mơ, sih uă phơng hữu cơ kờ` dong kờl tòm pràn, bè hơ\ geh dong kờl geh bơta pràn sơndră mờ tu, kòp lơh aniai.

- Ơ tiến sĩ, tu\ do tàm uă suơn tam sầu riêng tàm Phước An, geh uă tòm làng bol neh pồng ờ uă ntê, geh tu\ neh pồng uă ngan ntê, di bè hơ\, ală tòm sầu riêng do gam geh bơta pràn kờ` sơndră mờ kòp tai lah ờ? Mờ gơtùi lời tòm hòn bè ờs lah ờ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Ală tòm gơbàn kòp di mơ den he gơtùi lơh kờ` tòm kis wơl, mờ di lah tòm neh gơbàn jroă den ờ gơtùi. Ală tòm neh gơbàn jroă den bơta pràn tòm kờ` kis hòn gơs niam wơl kal ke ngan, mờ cồng nha geh kung gơmù…

- Ală tòm gam gơtùi tơnpràn wơl den làng bol pal sền gàr bè lơi tòm in kờ` gờ` pràn wơl?

Tiến sĩ Trương Hồng: He pal lơh mờ sơnơm, bè ală bơta sơnơm pih tềng tòm bè sơnơm aliet ha là rindumin ha là ariphot… Bơta kuơ màng là pal kah sih phơng ndrờm bal, sih phơng hữu cơ, di lah kờ` den geh bơtơl mờ phơng [ồm nha tai…

- Tàm tu\ do, neh geh ală dơ\ mìu rah, làng bol pal kah sền gàr, rơcang sơndră mờ kòp bè lơi ơ tiến sĩ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Tàm tu\ do, broă kuơ màng rơlao jơh gam là tơnguh bơta pràn sơndră mờ kòp tòm sầu riêng in, di lah tàm kàl prang tòm gơbàn ro nha den pal tuh dà kờ` tơnguh bơta pràn sơndră mờ kòp tòm sầu riêng in. Kàl mìu tus he pal kah 2 bơta, 1 là broă yuh dà, bơsềt do sơnđan là bơsềt thuỷ sinh, den tàng tu\ dà bam den bơsềt do pràn mhar ngan, den tàng he pal kah tàm broă yuh dà ba` ai dà bam tàm tòm sầu riêng. Bơta pơn jăt tai là pal kah koh ntê rơha kờ` tòm geh tơl măt tơngai sòl àng niam, tơmù bơta sùh tàm trồ tiah, tơmù broă geh bơsềt kòp…

- Tu\ do, ală suơn tam bơrlu\ bal tàm Phước An là 120 tòm sầu riêng tàm 1 lồ suơn kơphe. Khà tam bơrlu\ bal do jir ir lah ờ? Tiến sĩ geh jơnau lơi bơto sồr làng bol tàm broă tam bơrlu\ tòm sầu riêng tàm suơn kơphe lah ờ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Jăt a` den tam 120 tòm tàm 1 lồ là jir ir. Bơh tàm broă sền mờ kơlôi sơnơng bol a` dê, den broă tam bơh 80 tus 100 tòm là di, ù niam den tam rơha rơlao 80 tòm, di lah ờ klàr den tam jir di mơ, tài ù klàr den tòm ờ pràn rơlao. Di lah tam 120 tòm tàm 1 lồ den lơh gơbàn ờ niam tus mờ cồng nha tơnhào kơphe dê tai, geh tu\ lơh gơbàn ờ niam tus mờ phan tam bơrlu\ bal, tài bơta àng măt tơngai sòl tàm tòm ờ tơl kờ` tòm hòn gơs niam.

- Ơi, dan ưn ngài tiến sĩ uă ngan!