VOV4.K’ho - Tu\ do, tàm Tây Nguyên neh mu\t tàm kàl mìu, bơta sùh ìo trồ tiah uă là jơnau [uơn ngan nàng ală bơta kòp lơh aniai bè: Kòp `hòp mhar, pàl nha chơ\t lơyaì, tu luh…Nàng kơryan mờ geh broă lơh di tu\ tàm broă rơcang sơndră tu kòp lơh aniai mờ sơnka sền gàr di pal tàm kàl mìu, tàm jơnau do ngai do, Thạc sĩ Phạm Công Trí, Kuang lơh broă tàm Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm Nghịêp Tây Nguyên geh bơto pơlam mờ mblàng hơ ală jơnau lùp bơh làng bol lơh broă sa dê tàm broă sih phơng mờ sền gàr tu kòp lơh aniai tàm tờm tiêu tàm bồ kàl mìu.

- Ơ Thạc sĩ Phạm Công Trí, kàl mìu neh sơnđờm tus, nam do bơta trồ tiah gơlơh bè ờ niam gơwèt tus mờ ală cau tam tiêu. Tus tu\ do, uă cau lơh broă sa kung gam kơlôi rơcang ngan broă geh bơkàu tơ\t plai tàm sươn tiêu. Thạc sĩ geh jơnau bơto pơlam lơi ai làng bol lơh broă sa in tàm tơngai tu\ do lah ờ?

Thạc sĩ Phạm Công Trí: Bol he sền go\ là, tàm pơgăp pram nam pa do, ală jơnau lơh broă sa suơn sre ndrờm geh đơs gùt dar dùl jơnau lơm, hơ\ là bơta tam gơl trồ tiah. Dùl jơnau ngai sơlơ gơs kal ke ngan mờ loh làng ngan tàm Tây Nguyên. Nam do là nam ờ bè ờs ngan, trồ tiah geh tơngai den ờ uă ngan. Tu\ do, neh geh mìu, di lah di den là tơngai nàng lơh kờ` geh bơkàu dòm, den bol he lơh wih lơh wơl tàm broă kơryan geh bơkào.

Tơngai ngui phơng lân uă nàng kơryan geh bơkào là pơgăp nhai 3, 4, tơngai nhai 5 là dong lơh geh bơkào den tu\ do, bàr pe hìu cau lơh broă sa lòt ơn wơl phơng lân ha là [ồm phơng kali uă là krơi is wơl mờ bơta kis dờng bơh tờm tiêu dê. Tơngai do, bol he pal ngui phơng ơn nha geh uă di mơ phơng hữu cơ nàng lơh mhar geh lơng kòt mờ lơh rơyas hòn uă. Phơng tuh tàm tơngai do, khà phơng đạm uă 2-1-1 den tờm tiêu hơ\ sồng geh tơl pràn geh bơkào dòm pràn.

 Khà bơkào dòm tềng tờm tiêu neh ờ uă, mờ di lah làng bol he gam ngui phơng kali uă tai ha là phơng lân uă den geh lơh gơbàn hoàc huơr tus mờ cau lơh broă sa in, den tàng bơto yal lài bơh bol a` dê là ngui phơng ơn nha uă di mơ phơng hữu cơ mờ ngui phơng geh phơng đạm uă nàng tờm tiêu căt geh uă ntê, den hơ\ sồng geh bơkào uă tàm nam.

 - Ơi, uă ngan cau lơh broă sa kung sền gròi tus broă lơh bơta sràt bơh ù dê tơnơ\ uă nam tam phan, bè hơ\ lơh bơta sràt bơh ù dê, làng bol pal sền gròi tus bơta lơi, ơ Thạc sĩ?

Thạc sĩ Phạm Công Trí: Tờm tiêu kung kờ` ngan tàm ù tiah sràt di mơ, den tàng broă bol he kờ` pal lơh ngan ai ù gơrê wơl mờ bơta sràt di mơ. Broă tuh vôi nàng lơh tam gơl bơta sràt mờ kơryan bơta kòp là kuơ màng ngan. Mơya, bol a` sồr là 2 nam lơh dùl dơ\. Mờng chài đơng lam lơh sa sùm ơm tàm pơgăp bơh 300 tus 600 k^ tàm dùl lồ, hơ\ là pơgăp bơh 30 tus 60 k^ tàm dùl sào.

 Broă ngui vôi pal pơgồp bal tu\ ù tơl sùh ìo nàng tơnguh bơta niam tàm bơh vôi dê. Bơdìh mờ broă ngui vôi do, den tu\ do geh bàr pe bơta phơng sih tàm bơnah bơh gơ dê geh canxi geh kuơ ngan là dùl tàm ală jơnau kuơ màng ngan, hơ\ là geh bơnah canxi, bơnah vôi mờ tờm chi gơ sa gơtùi tơn ha là lơh tam gơl wơl geh bơta nđiơm gơs bơh ù dê tơn, den tàng bol pal ngui. Ală bơta phơng do gơ dong tơn jơh khih tàm ù, lơh niam wơl bơta nđiơm gơs bơh ù dê kung bè cèng wơl cồng nha ù tam phan niam ngan.

- Phơng ơn tờm tiêu in tàm bồ kàl mìu là kuơ màng ngan. Bè hơ\, Thạc sĩ geh jơnau bơto tơnkah lơi làng bol in bè bơtơl phơng sih nàng tờm tiêu kis dờng pràn sùm?

Thạc sĩ Phạm Công Trí: Tu\ do, tờm tiêu Việt Nam gam ơm tềng đap dùl bơta ka ke dờng ngan hơ\ là jơnkah bơnah sơnơm sền gàr phan tam. Tài bơh tiêu ơm tềng đap ală bơta kòp lơh aniai ngòt rơngơ\t ngan, bè Phitoptora chơ\t mhar, tu luh, tờm pàl nha, as rơyas, ồm rơyas…Bồ kàl mìu, bol he ngui ală bơta sơnơm hoá học geh bơta pràn sơndră wơl mờ kòp niam ngan gơtùi rơcang sơndră tus 90% bơta kòp lơh aniai.

Mơya, tàm tu\ mìu sùh ìo uă den bơta pràn ngui sơnơm hoá học ờ uă ngan. Kuơ màng di lah làng bol sơlơ ngui sơnơm hoá học tàm lồi kàl mìu, den bơta pràn rơcang sơndră kòp sơlơ ờ pràn mờ di gơlan gam jơnkah wơl sơnơm kơryan ờ ai ngui tàm gar tiêu sơlơ uă. Den tàng tơngai pa do, tàm broă lơh tiêu kơl jăp jo\ jòng sùm bơh Việt Nam dê, bol a` geh ai lơh broă lơh dong kờl là tu\ mờ bồ kàl mìu, den bol he lơh kloh suơn bơh ală sơnơm hoá học gơsơ\t tu luh, gơ sơ\t bơ sềt kòp. Mơya, tàm kàl mìu, den sồr bol he ngui ală chế phẩm sinh học.

Bol he ngui pơgồp bal hữu cơ mờ mu\t lơh sa niam nàng gi\t geh jơh ală bơta kòp lơh aniai mờ kung tơmù bơsềt kòp. Lồi kàl mìu, tu\ bol he pik gar tiêu cèng rê, den bol he ờ gơtìp jơnau jơnkah sơnơm hoá học bè jơnkah sơnơm sền gàr phan tam, geh bè hơ\, den gah lơh tiêu hơ\ sồng kơl jăp jo\ jòng sùm mờ pràn kơl dang să jan kòn bơnus dê kung bè tiah ơm kis dê hơ\ sồng niam, ờ do ờ dă. Den tàng kơ\p kờ` ngan làng bol bol he pơgồp bal sinh học mờ sền ngăc broă ai cah ơm is sơnơm nàng ờ do ờ dă.

-Ơ Thạc sĩ Phạm Công Trí, poh lài bol a` neh dờp geh uă jơnau lùp gơrềng tus mờ broă sih bơtơl phơng mờ sền gàr tu, kòp lơh aniai tàm jrang tiêu tơngai do. Jơnau lùp sơnrờp ngan kờ` geh Ths bơto là bơh bi Vũ Văn Tình, kis tàm xã Cư\ Né, kơnhoàl Krông Buk geh jơnau lùp bè do: Suơn tiên hìu nhă a` gơlơh pàl nha, cồng den ờ dờng, nha ràm den gơbàn jù bơh tềng gùl nha, do ngan là tài bơsềt kòp lah ờ mờ broă kờ` lơh bè lơi?

Thạc sĩ Phạm Công Trí: Niam să làng bol, niam să bi Vũ Văn Tình, he go\ tu\ do kòp pàl nha tàm jrang tiêu kung gam là 1 bơta gơbàn uă mờ he sùm sơnđan là kòp pàl nha. Mơya mùl màl do là 1 bơta tơrgùm bal geh uă bơta kòp, den tàng jăt mờ broă sền mờ he geh broă tơmù di pal: bè he go\ pàl nha, cồng gơrồt mờ pă kồ, mơya ală nha tềng `jrong tiêu geh uă ngan tiah gơbàn sèt, jù den bơta tòm là tài bơsềt Phitoptora lơh gơbàn kòl dà. Kuơ màng là tàm ală suơn tiêu tu\ he kơ\t che ăk ir, den tàng lơh gơbàn sồt tềng jrang, den tàng bơsềt Phitoptora lơh gơbàn kòl dà lòt mờ lơh gơbàn bơta do.

Bơta dơ\ 2, kung lơh gơbàn pàl nha, gơjrùh cồng hơ\ là he hơ\ kòp sras ha là tu luh lơh rơyas jrang tiêu ờ gơtùi jồp phơng, lơh gơbàn jrang tiêu ờ tơl phơng mờ pàl nha, pă cồng. Tàm bơta do, he go\ jrang tiêu gơbàn pă kồ, pă cồng, cồng nha pàl, mơya ờ go\ ală sèt jù den he g^t do là kòp bơh rơyas.

Bơta dơ\ 3 kung lơh gơbàn kòp pàl nha, gơrồt cồng do mờ he kung pal sền gròi kờ` g^t mờ sơndră di pal, hơ\ là: he go\ jrang tiêu gơbàn croan nha, gơbàn kham, hơ\ là bơta tơngo\ jrang tiêu gơbàn ờ geh plai, tu\ tă rơyas sền den he go\ ờ geh tu luh mơya tềng cồng rơyas gơbàn jù, mờng gơbàn tàm ală suơn tiêu ală `jrong tiêu he tam jrô, tờ bơtô jrô, hơ\ là gơbàn gơbam dà mờ gơbàn khih nhôm, lưu huỳnh den tàng lơh gơbàn bơta do.

Bè 3 bơta bol a` pa yal den làng bol geh jăt mờ bơta gơbàn mờ he geh lơh niam. Di lah gơbàn bơsềt Phitoptora den he ngui ală sơnơm hoá học ha là ală men sinh học đối kháng kờ` sơndră, di lah tu luh, sras den he kung ngui ală bơta sơnơm sơndră mờ sras mờ di lah gơbàn khih tàm gơbam dà den he ngui hữu cơ sinh học kờ` lơh niam ù. Kuơ màng ngan, tàm ală bơta pàl nha pă kồ sơnđan là pàl nha chơ\t lơỳai do den broă ngui ală bơta phơng sih nha kung bè phơng NPK ndrờm bal lơh jrang tiêu pràn mờ sơndră mờ ală bơta bơsềt kòp.

- Jơnau lùp dơ\ 2 bơh wa Hồ Văn Nội, kis tàm kơnhoàl Krông Păc, wa Nội lùp bè do: a` tam tiêu neh jo\, a` mờng lơh kloh tòm pah tu\ jì `hơ\t, geh tu\ a` gam ngui măy kờ` pès kloh `hơ\t, mơya tơngai pa do, a` kơno cau yal ờ du lơh kloh ir `hơ\t jrang tiêu in di ngan bè hơ\ lah ờ ơ thạc sĩ?

Thạc sĩ Phạm Công Trí: Tu\ do, Viện Tây Nguyên bơto sồr lơh mờ jrang tiêu he pal sền gàr thảm phủ bal mờ tòm chi kơl dìng tơngai là niam ngan. Thảm phủ là lơh rơyas jrang tiêu niam tài rơyas tiêu sa rềp hờ đang, mìng jrô bơh 0 tus 20 phơng, den tàng rềp ngan hờ đang măt ù. Den tàng di lah măt ù ờ geh `hơ\t lơh ờ niam uă ngan tus mờ jrang tiêu. Mơya tàm bơta mìu uă mờ cau lơh broă gam ờ geh uă den broă ngui ală phan, măy, hoá học kờ` lơh kloh `hơ\t den he kung gam di pal tàm bơta lơi, mơya he pal kah là, di lah he lơh nền nòn ir lơh gơbàn `hơ\t ờ gơtùi hòn tai den lơh ù gơbàn chơ\t.

Tài `hơ\t bơdìh mờ broă jồp phơng bè he kơlôi den sơlơ\u wơl, `hơ\t kung là phan lơh niam ù, rơyas `hơ\t kung lơh kal ke tus mờ tu luh sơl. Ală rơyas căt geh lơh tam gơl ù bơh `hơ\t chơ\t kung lơh ù niam bơne\ rơlao. Den tàng, broă làng bol lơh bă ù gơs ờ geh `hơ\t hòn, ờ gơtùi hòn `hơ\t kung lơh ờ niam, den tàng jơnau pơlam bơh Viện bol a` sền gàr `hơ\t mờ sơnơm hoá học den he pal lơh jăt bè broă neh geh bơto sồr, pleh mờ bơta sơgràm uă ir kờ` lơh suơn tam phan he dê ờ geh `hơ\t hòn tai.

- Dùl jơnau lùp tai tus mờ 1 nă cau kis tàm kơnhoàl Ea H’ Leo. Hìu a` geh rơlao 100 `jrong tiêu gam tàm tơngai geh plai, tơngai pa do trồ tiah mìu ni sơna den tàng geh ờ uă `jrong gơbàn chơ\t tài tu luh, tu\ do a` kờ` tam tiêu pa ơla ală `jrong tiêu neh chơ\t do tơn di lah ờ? Mờ pal lơh ù bè lơi là niam ngan?

Thạc sĩ Phạm Công Trí: Tu\ do, tiêu là phan tam gam geh uă cau kờ` ngan, den tàng uă suơn tiêu pa gơbàn chơ\t den làng bol neh dus jrang yau mờ tam jrang pa mơ, hơ\ là kòp geh gơbàn gơtòp sùm tàm suơn, den tàng lơh gơbàn kòp geh uă rơlao. Den tàng mờ ală jrang tiêu neh chơ\t di lah geh tơngai, niam ngan he tam phan tam ndai tàm ală bơto hơ\ tàm 1 nam den hơ\ sồng he tam wơl tiêu. Mờ di lah tàm bơta he kờ` tam mơ den he pal lơh ù mờ hoá học, tơnơ\ mờ hơ\ he ngui phơng hữu cơ vi sinh kờ` lơh niam wơl ù ờ do ờ dă rơlao, den he tam hơ\ sồng tiêu hòn gơs niam, ờ gơbàn kòp uă tu\ hen rơ\p tam jrang tiêu den gơbàn kòp mơ.

- Ơi, geh 1 jơnau lùp bơh bi Ngô Minh Vĩnh, kis tàm xã Ea Kpan, kơnhoàl Cư\ Mgar là: suơn tiêu hìu bi geh sền là gơbàn tuyến trùng mờ ờ tơl phơng, bè hơ\, dan lùp he gơsơ\t tu luh lài ha là bơtơl phong lài?

Thạc sĩ Phạm Công Trí: He pal kah tàm kàl mìu là kàl geh uă ngan tu luh gơl^k geh, den tàng di lah trồ tiah niam den he ngui sơnơm hoá học kờ` gơsơ\t. Di lah trồ tiah mìu uă, broă ngui sơnơm hoá học gơbàn ờ pràn den he gơtùi ală men vi sinh sơndră tàm bơta trồ tiah mìu sùh, kờ` sơnơm geh sơndră mờ gơsơ\t.

Tàm bơta bi dê, suơn tiêu geh gơbàn kòp tu luh mờ ờ tơl phơng den broă ai phơng mờ gơsơ\t tu luh geh lơh ndrờm bal. Mơya tềng tòm den he tuh sơnơm kờ` gơsơ\t tu luh ha là gơsơ\t bơsềt kòp, mơya tàm hờ đang tòm den he [ồm ală bơta phơng [ồm nha geh ngui uă jrang tiêu in, bè hơ\, jrang tiêu geh tơl phơng mờ lơh pràn rơyas kờ` hòn gơs niam, mơya he kung gơtùi bơtơl phơng. Tu\ lơi he go\ broă gơsơ\t tu luh tàm tiah ù neh niam den he geh sih phơng.

 Pal kah là broă sih phơng jrang tiêu in he pal tam pà di mơ. Dùl dơ\ ba` sih uă ir 2 gram phơng NPK ai jrang tiêu neh geh plai in mờ sih hờ đơm nggùl gram ai jrang tiêu tàm tơngai rơ\t căt ntê mờ he gơtùi sih phơng uă dơ\ bơh 20 tus 30 ngai 1 dơ\ bè hơ\ geh niam.

- Ơ, dan ưn ngài Thạc sĩ Phạm Công Trí neh mblàng ală jơnau lùp mờ làng bol neh pơyoa tus jơnau đơs do in.

Cau cih mờ yal tơng^t Lơmu K’ Yến – Ndong Brawl