VOV4.K’ho - Tài bơh mìu ờ di kàl, tơnơ\ hơ\ là geh uă ir mhoal, bơta sùh-ìo tàm trồ tiah uă tàm lồi nam lài, `ui sơmăc neh dờng uă ngan tàm ală tiah tam uă điều tàm 3 kơnhoàl tiah đah jum càr Lâm Đồng dê. Bal mờ `ui sơmac, kòp ồm tờm kung gơbàn sơl, lơh aniai hoàc hươr tàm gi\t nđờ jơ\t lồ, hoàc hươr phan bơna kờp du\ pơgăp 850 tơmàn priă. Dùl broă lơh gơ sơ\t `ui geh lơh uă ngan, gam geh gah lơh broă sa sươn sre mờ làng bol lơh broă sa mu\t lơh, kờn dong suơn phan tam, lơh geh wơl cồng nha tàm kàl tus.

Ai tê sơnđio tềng đah sươn điều, mpờl ntê gời, mờ chơ\t tơngai sa tài bơh gơtìp `ui sơmăc lơh aniai, mò Lê Thị Kim Lan, kis tàm thị trấn Madagui, kơnhoàl Dà Huoai, càr Lâm Đồng moăt jrùm yal, dùl nhai lài, hìu bơnhă gam kơnờm geh tơnhàu geh bàr pe jơ\t k^ gar điều tàm kàl do, mơya tu\ do den neh gơtìp sơbì jơh, jơh dùl suơn điều ơnàng rơlau 3 lồ là priă lơh geh tờm bơh hìu bơnhă dê neh jơh gơtìp `ui sơmăc mờ kòp ồm tờm lơh aniai jơh. Mò Lê Thị Kim Lan, đơs: “Suơn điều neh geh hìu bơnhă bơcri priă sơnka sền gàr niam ngan mờ suơn điều geh jì kloh jơh `hơ\t nàng pleh gơtìp tu kòp lơh aniai. Hìu bơnhă neh lơh niam ngan bè hơ\, mơya ờ gi\t là tài bơh trồ tiah, halà tài bơh jơnau lơi ndai mờ kòp neh lơh aniai mhar ngan, nàng hơ\ sồng tu\ do suơn điều neh gơtìp ntê chơ\t, tờm chơ\t jơh”.

Ờ mìng is suơn điều hìu mò Lê Thị Kim Lan dê mờ jơh rơlau 27.800 lồ điều tàm ù tiah 3 kơnhoàl đah jum càr Lâm Đồng dê, tàm hơ\ geh: Dà Huoai, Dà Teh, mờ Cát Tiên ndrờm gơbàn bè do sơl. Ồng Lại Thế Hùng, Chi cục Trưởng Chi cục Trồng trọt mờ bảo vệ thực vật càr Lâm Đồng dê pà gi\t: jơnau là tài bơh trồ tiah tàm do gơ kal ke ngan, bơta sùh ìo tàm nhơm trồ tiah uă ngan, lơh `ui sơmăc deh dờng rơ\ rài mờ lơh aniai uă ngan, gơlam tus kòp ồm tờm gơbàn uă mờ lơh bơ tờp tus uă tiah, lơh jơh ală bă ù tam điều ndrờm gơtìp aniai jơh lơm, lơh ro ngkòt bơnung, ro jơh sơng yùr bơkào, sơng yùr plai, uă bă điều gam gơtìp ro jơh nha, mpờl ntê lơm gời mờ tờm chi chơ\t jơh. Tu\ do, khà hoàc huơr neh gơguh tus rơlau 90% cồng nha lơh geh, ndrờm mờ rơlau 17.000 tấn gar điều ờ hềt lơh niam neh gơtìp roh jơh. Mờ khà priă 50 rơbô đong dùl k^ bè tu\ do, kờp du\ hoàc huơr phan bơna pơgăp 850 tơmàn priă.

Kung jat ồng Lại Thế Hùng yal, ờ mìng wèt mờ tờm điều lơm mờ `ui sơmăc mờ kòp ồm tờm gam lơh pơhìn uă ngan tus ală tờm chi tam ndai tàm tiah do, bè sầu riêng, [ơ, chôm chôm, mờ ca cao. Gah lơh broă sa sươn sre tiah do gam jơh nùs lơh ală broă lơh nàng rơcang sơndră mờ kơryan kòp: “Tus dì tu\ tơngai do, jơh ală suơn điều gơtìp `ui sơmăc lơh aniai uă ngan, mờr bè gơtìp ờ geh tơnhàu dùl êt lơi, bè Dà Huoai. ~ui sơmăc kung neh lơh aniai tàm ală tờm chi tam ndai tàm ù tiah 3 kơnhoàl đah jum bè sầu riêng gơtìp aniai rơlau 2.300 lồ hoàc huơr bơh di mơ tus uă ngan, ờ uă tờm chi tam ndai, bè [ơ, ce, chôm chôm, geh sơl chi brê, chi tràm kung ndrờm gơtìp `ui lơh aniai sơl. Bol a` đơs là, do là tơngai mờ `ui lơh aniai ờ bè ờs ngan pơn drờm mờ uă nam, den tàng bè hơ\, broă rơcang sơndră mờ kơryan `ui sơmăc là kuơmàng ngan mờ tu\ do bol a` gam tơrgùm rơcang sơndră mờ kơryan kòp”.

Tềng đap bơta sơlơ gơbàn uă mờ lơh aniai ngai sơlơ uă ngan bơh `ui sơmack dê, Ủy [an Nhân dân càr Lâm Đồng neh yal kòp, mờ kung ki\ broă lơh rơcang sơndră mờ kơryan kòp `ui lơh aniai tờm điều tàm 3 kơnhoàl tiah đah jum càr dê. Dơ\ dùl dơ\ ală kơnhoàl Dà Huoai, Dà Teh, Cát Tiên neh crơng gơs Mpồl đơng lam rơcang sơndră mờ kơryan kòp mờ pà gi\t nđờ jơ\t nơm đĩa CD, mờ DVD nàng yal tàm ală anih pờ tơlik jơnau đơs ală xã, anih pờ tơlik jơnau đơs mờ sơ`io rùp ală kơnhoàl in; l^p 6000 sră nggal pà tơn ai ală hìu làng bol lơh broă sa in mờ kung ai ală rơndeh lòt mblàng yal làm bă tiah bè ală broă lơh rơcang sơndră mờ kơryan kòp `ui sơmăc lơh aniai. Mìng is kơnhoàl Dà Huoai tơnơ\ tu\ dờp bơta dong kờl bơh càr dê bal mờ 14.400 li\t sơnơm, neh lam cau lòt [ồm sơnơm dùl ròt bal tàm 10 xã, thị trấn, rơcang tu\ tơn jơh broă lơh, geh [ồm sơnơm ai pơgăp 8 rơbô lồ in.

Geh 2 bơta `ui sơmăc lơh aniai tàm tòm điều, mơya tàm Tây Nguyên mìng là `ui sơmăc tơlir. ~ui sơmăc kòn mờ `ui sơmăc neh dờng ndrờm lơh aniai tus mờ ală bơta tàm tòm điều bè nha bơnung, cồng pa căt, bơkào mờ plai, gar gam dềt. Sồt `ui cuh bơh sơnrờp gơ-ur, tơnơ\ mờ hơ\ jù; plai dềt gơbàn `ui cuh uă di gơlan lơh ờ niam. Ală bơta bơsềt lơh gơbàn kòp [uơn ngan tus, lơh aniai bơh tàm sồt `ui cuh, tàm hơ\ uă ngan là bơsềt lơh gơbàn kòp ồm. ~ui sơmăc sùm geh uă tàm trồ drim, lài mờ tu\ 9 jơ mờ mho mang tơnơ\ mờ tu\ 4 jơ mho, tu\ trồ tơngai duh den `ui sơmăc ơm pồn tàm tiah nha, tu\ trồ ờ geh tơngai den `ui sơmăc do jòi sa jơh ngai tơn. Bơdìh mờ tòm điều, `ui sơmăc gam lơh aniai uă tàm phan tam ndai bè ca cao, sầu riêng, [iơ, ce, kơphe sồ 1, mận, pơ-ồs…

Bè kòp ồm: Kòp do geh bơsềt Colletotrichum lơh gơbàn, sùm geh tàm tu\ trồ tiah mbur uă, mìu jo\ mờ ờ tơl tơngai. Kòp do gơbàn tài kơnờm bơh dà bal mờ càl. Kòp sùm geh tu\ tòm điều căt nha, căt bơkào ha klà rơ\p tơ\t plai. Kòp sùm lơh aniai uă tàm cồng pa căt, bơkào, plai dềt mờ gar lơh tơmù cồng nha tơnhào bal mờ bơta niam gar điều. Kòp lơh aniai uă tàm ală suơn ờ hoan geh sền gàr kơnka, sih phơng ờ ndrờm bal, tòm jir ir ntê, ờ geh koh niam. ~ui sơmăc di gơlan lơh tơnguh broă gơtòp kòp ồm tu\ `ui cuh kờ` jồp dà mờ lơh gơbàn sồt, lơh kòp ồm [uơn ngan tus lơh aniai. Den tàng, tu\ suơn geh uă `ui sơmăc den kòp ồm kung lơh aniai uă sơl.

Kờ` rơcang sơndră mờ 2 bơta kòp do, làng bol ba` sih uă ir phơng đạm, tơnguh broă sih phơng kali tàm tu\ tòm căt cồng pa, căt bơkào mờ plai dềt. Jì kloh `hơ\t, koh ntê ờ niam kờ` tòm điều geh tơl àng niam, tơmù anih ơm bơh `ui sơmăc dê. Tơrgùm ntê, nha, bơkào, plai gơbàn kòp cèng tơ\p pơrgu\c kờ` tơmù broă gơtòp kòp. Tus còp suơn sùm tàm tu\ àng drim ha là tu\ trồ mho mang bơh 5 tus 6 jơ mho, sền gròi khà geh `ui sơmăc, kòp ồm tàm tu] tòm điều căt cồng pa, nha pa, lì bơkào mờ tơ\t plai kờ` go\ mờ sơndră di tu\. Tơrgùm nha điều ro mờ `hơ\t chu tàm tu\ trồ mho kờ` bơtrơh `ui sơmăc tus lơh aniai.

Kờ` rơcang sơndră mờ `ui sơmăc, làng bol pal sền gàr ală bơta phan dră wơl mờ `ui sơmăc bè ngò` kơl lềng, bung dờng. Ngò` kơl lềng là phan geh cồng nha ngan, ngò` do sa ală tăp `ui sơmăc mờ geh ting bơtrơh, kơrian `ui dờng tus cuh jồp ha là deh tăp.

Ngui chế phẩm bơsềt Metarhizumanisoliae, Beauveria bassiana ha là Paecilomyces sp [ồm kờ` kơrian `ui sơmăc tu\ sơnam gam dềt, khà [ồm jăt jơnau bơto sồr tềng kơl dung sơnơm.

Mờ ală bơta sơnơm hoá học, làng bol mìng geh ngui sơnơm sền gàr phan tam geh tàm khà geh ai ngui bơh Bộ Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn ai kờ` sơndră mờ `ui sơmăc, kòp ồm tu\ geh bơta aniai uă, lơh gơbàn uă ngan tus mờ cồng nha, bơta niam mờ pal lơh jăt 4 bơta di hơ\ là, di sơnam; di khà; di tu\; di broă.

    Cau cih mờ yal tơng^t Lơmu K’ Yến – Ndong Brawl